Нәкый Исәнбәт

Татар халык мәкальләре

«Һәр халыкның мәкале үзенчә. Менә шулардан мәкальнең иң зур күпчелеге һәр халыкның үз иҗтимагый-тарихи тормыш тәҗрибәләреннән һәм ышануларыннан, аның үз теленең иҗат һәм сурәтләмә мөмкинлекләренә таянып барлыкка килгәнлеге аңлашыла. Аның кайчан туа башлаганы билгесез, авторлары исемсез, шулай ук аның әле дә туудан туктаганы юк. Тормыш һәм халык яшәгән җирдә аның тумавы мөмкин дә түгел: чөнки кеше үз табигате буенча шагыйрь, үзе тәҗрибә һәм иҗат иясе. Шунлыктан мәкаль башлап ялгыз кеше авызыннан әйтелсә дә, һәр уңышлы иҗатны эләктереп алучы халык аны телендә саклый, тагын да шомарта, чөнки аны гомуми мәгънәгә күтәрүче халык үзе бөек шагыйрь, үзе тормышны иҗат итүче бөек даһи ул» (Нәкый Исәнбәт).

Өлкән әдибебез Нәкый Исәнбәтнең бу хезмәте югары уку йортларында, мәктәпләрдә, балалар бакчаларында халык авыз иҗатын өйрәнүдә, ата-аналарга бала тәрбияләүдә ярдәмлек буларак зур әһәмияткә ия.

ЭЧТӘЛЕК

• I бүлек. Ата-ана, бала-чага турында
  
  
  
  • Бәби бала
    
  • Ана
    
  • Ана белән бала
    
  • Ата-ана, аларга хөрмәт
    
  • Баланың холкы. Аны тәрбияләп үстерү
    
  • Иркә, үпкәчән, елак балалар
    
  • Үги-ятимнәр, үги аналар
    
  • Юньле бала һәм юньсез-игелексез балалар
    
  • Ата баласы булу, атага лаеклы булып үсү
  
  
• II бүлек. Тел, сүз
  
  
  
  • Сүзнең көче, тоткан урыны һәм төрләре
  
  
• III бүлек. Сүзне сөйләшә белү һәм сөйләү әдәбе
  
  
  
  • Сәлам һәм сорашу
    
  • Сөйләшә белү
    
  • Вакытында, урынында сөйләү
    
  • Кешесенә күрә сөйләшә белү
    
  • Кешенең акылы, кемлеге сүзеннән беленү
    
  • Күп сөйләү һәм аз сөйләү
    
  • Уйнап сөйләү, чынлап сөйләү
    
  • Сүзне тыңлый белү
    
  • Дәшми калу
    
  • Һәр әйткән сүзгә ышану, риза булып торучылык
  
  
• IV бүлек. Хаклык, дөреслек, ялган. Сүздә тору, коры вәгъдә һәм ялганчылар
  
• V бүлек. Сер сөйләү һәм аны саклау
  
  
  
  • Каты серле булу, үзеңә үзең ышану
  
  
• VI бүлек. Акыл һәм акыллы белән җүләр
  
• VII бүлек. Белем-гыйлем, уку-язу, галим-наданнар турында
  
  
  
  • Белем-гыйлем
    
  • Китап
    
  • Уку-язу
    
  • Язу-хат
    
  • Укыган белән укымаган кеше
    
  • Галим
    
  • Надан
    
  • Галим белән надан
    
  • Гыйлем өйрәнү
    
  • Белү. Белгән белән белмәгән
  
  
• VIII бүлек. Авыз иҗаты, әдәбият, җыр-көй, музыка, сәнгать
  
  
  
  • Мәкаль турында
    
  • Әкият, мәзәк, табышмаклар
    
  • Җыр-көй
    
  • Музыка һәм музыкантлар
    
  • Бию
    
  • Шигырь һәм шагыйрьләр
    
  • Зәвык, ямь тою
    
  • Талант һәм аны үстерү турында
  
  
• IX бүлек. Кеше, аның рухи йөзе, холыклар
  
  
  
  • Холыклар
    
  • Әдәп, оят, намуслылык
    
  • Рәхим — шәфкатьлек
    
  • Үпкәчәнлек һәм хәтер калу
    
  • Ачу һәм дуамаллык
    
  • Эреләнү, масаю
    
  • Мактану, алдан шапырыну
    
  • Көнләшү
    
  • Үз сүзлелек, үҗәтлек, кире беткәнлек
    
  • Нәфес, азгынлык
    
  • Эш үткәч үкенү
    
  • Хәйлә һәм хәйләкәрлек
    
  • Астыртынлык
    
  • Иркәлек, кыланчыклык, нәзбереклек, вакчыллык, холыксызлык
  
  
• X бүлек. Ил, туган җир, ватан
  
  
  
  • Бәйрәмнәр
    
  • Сабантуй, мәйдан, уеннар
    
  • Уен-көлке
    
  • Көлү-җылау
    
  • Күз яше
    
  • Кешедән көлү, мыскыллау
  
  
• XI бүлек. Кешедә теләк, ният, батырлык һәм эшкә ихтыяр көче булу, мөстәкыйльлек һәм максатка ирешү турында
  
  
  
  • Теләк, максат һәм аңа омтылу
    
  • Киңәш-үңәш итү
    
  • Ияреп эшләү һәм корыга иярү
    
  • Ашыгыч-акрын хәрәкәт, сабырлык
    
  • Абыну-сөртенү, хаталык, ялгышлык
    
  • Алдан күреп эш итү, сак хәрәкәт, тәдбирлелек
    
  • Вакыт-форсатны кулдан җибәрмәү
    
  • Кыюлык, тәвәккәллек
    
  • Батырлык һәм куркаклык
    
  • Кешедә ихтыяр көче булырга тиешлек, үзеңә үзең баш булу
    
  • Эш, хезмәт сөючәнлек
    
  • Кыңгыр эш, хыянәт
    
  • Кеше һәм кешене тану, аралашу
    
  • Кеше белән кеше аермасы
    
  • Кешегә хөрмәт һәм кечелек күрсәтү, үз кадереңне үзең белү
    
  • Үзеңне белү
    
  • Кешегә салынмау
    
  • Үзеңне яхшыга күнектерү, чыныгу һәм гадәт
  
  
• Нәкый Исәнбәт турында
  
• МӘКАЛЬЛӘРЕБЕЗ ТУРЫНДА
  
• МӘКАЛЬ ДИП НӘРСӘГӘ ӘЙТЕЛӘ?
  
• МӘКАЛЬЛӘРНЕҢ ТОРМЫШТАГЫ РОЛЕ ҺӘМ ӘҺӘМИЯТЕ

Нәкый Исәнбәт. Татар халык мәкальләре. 4 нче басма. — Яр Чаллы: «Идел-йорт», 2003. — 100 б.