Воскресенье, 12.05.2024, 10:17:51   Приветствую Вас, Гость · RSS
Меню сайта
Разделы дневника
Конкурсы [2]
Разное [2]
Юмор [11]
Шигырьләр [18]
Хикәяләр [45]
Книга о воспитании [11]
Каюм Насыри
Татарские народные сказки о животных [39]
Татарские народные волшебные сказки [37]
Татар халык әкиятләре [54]
Татар халык легендалары [37]
Татар халык мифлары [28]
Мәкальләр һәм әйтемнәр [193]
Татар халык иҗаты
Риваятьләр [258]
Татар халык иҗаты
Татар халык табышмаклары [29]
Наш опрос
Оцените мой сайт
Всего ответов: 6524
Посетители
Онлайн всего: 5
Гостей: 5
Пользователей: 0
 Дневник
Главная » 2011 » Август » 10 » ИСМАИЛНЕҢ БАШЫННАН ҮТКӘННӘРЕ
ИСМАИЛНЕҢ БАШЫННАН ҮТКӘННӘРЕ
12:56:34
Ишем Тамакка барган унике кеше, ул кешеләр безнең халкыбызныкы булган. Аларның арасында Тәк Пүрүш атлы кеше Сәфәр улы унике яшәр бала бар, аннан соң минем бабам — унбиш яшәр Исмаил атлы егет [бар] икән. Ишем Тамакка кондыз атарга барганнар икән. Ята торган турлавында казакъ явы баскан. Казакълар бу кешене алып барып, кич булганда бер җирдә кундылар. Шул кунган җирдә унике яшәр Сәфәр улы атлы баланы турсык белән су алырга җибәрделәр. Шул күлгә турсыгын ташлап, бала кайтыр ягына качты. Казакъ аны белеп әйтте:

— Нугай баласы безне алдап качып киткән, боларны бәйләргә кирәк, бәйләмәсәк төнлә безне үтереп китәрләр.
Шул ачу белән, баланы эзләп чыкканнар, таба алмаганнар. Шуннан килеп калган кешеләрнең өлкәннәреннән ун кешене каенга бәйләп, сөнге белән чәнчеп үтергәннәр. Унберенчесен бәйләп ятканда үтерергә, акбүз ат менгән, ак тун, яшел кәрмәзин тышлы тумак кигән кеше килеп туктаган шуларның каршында.

— Ат арытып, тун туздырып тапкан табышыгыз шулмы? — дигән. — Кара күзле адәмне ник болай кылдыгыз? — дигән. Бу унбиш яшәр Исмаилны үтерергә бирмәгән. «Сатып исәм, полымдыр , асрасам, колымдыр»,— дип, атына мендереп, алып кайткан. Бер улсыз казакъка биргән.

Шул казакъның ике буй кызы бар икән. Казакъ әйткән:

— Балам, Исмаил, күлмәк-ыштаның керләнгән, чишеп бир, алар юсын! — дигән.

Исмаил чишеп биргән. Баягы кызлар юып элгән, кипкәннән соң кызларның берсе күлмәген, берсе ыштанын үзләре кигән. [Егет] тире тун белән, камзул белән, күлмәксез-ыштансыз калган. Кич йокларга ятканда, өстенә киез ябып, ике кеше киезнең өстендә басып ятканнар.
Иртә торып ашаганнан соң бу йортның иясе Исмаилны агач кисәргә җибәрде, бер башы айры булсын, диде. Исмаил бу агачны алып килде. Ул агачны юналар, төз яткызып, айры ягын аягына терәп, бер очын иягенә үлчәп кисәләр, урта җирен тишеп, тасма куялар. Кич йоклар чагында [егетне] төз яткызып, айрысын аягына терәп, бер ягын иягенә терәп, тасма белән кулларын бәйләп, йокларга сала. Иртә торгач, чишеп, бушатып ашата, ашау беткәч, ике кулын тасма белән сыртына бәйләп, куй көтәргә җибәрә.

Яшь яфрак чыга торган вакыттан кырау төшкәнче шул азаплар белән торды. Шул вакытта көннәрнең берендә җирән бурлы атлы карт казакъ чабып урамга килде. «Кара калмак яу килә»,— дип кычкырып та керде, аты да, үзе дә егылып үлде... Шуннан казакъның халкы яудан куркып качып чыгып китте. Бу Исмаил санады: «Бу яуга мин отыры чыгыйм, болай йөргәнемнән үлгәнем артык. Яу күрсә, алдыннан килгән кешене чәнчеп үтерә, дип ишеттем. Аларга барыйм»,— дип китте.

Ул көнне яуга җитә алмый кунды, иртә торып янә китте. Бара торганда далада еракта төтен булып күренде. «Яу шул булмагае»,— дип атлады, шуңа бара-бара, кыелып күренде ерактан кара тау шикелле. Якынлашкач, яу икәнен белде. Яу халкы да моны күреп, ике кеше отыры чабып килде, икәү ике ягыннан сөңгене җиргә чәнчеп, атларын туктатты. Бу күреп куркып егылды. Берсе атыннан төшеп, башыннан күтәреп торгызды, торгызса, ике кулы сыртына бәйле. Бу икесе сөйләште. Берсе Исмаилны кулы белән күрсәтте, анысы пычагын алып каешын кисте. Кискәч, куркып янә егылып төште. Баягы калмак баланы янә күтәреп торгызды. Торгызгач, сорады:

— Ни кешесең? — дип. Ул әйтте:

— Ак ханның кешесемен,— диде,— ачлыкта йөргәнебездә казакъ явы алып килгән иде.

Атын сорадылар.

— Исмаил,— диде.

Шул вакытта яу халкы килде. Кара калмак яу башы тылмачлардан сорады:

— Нинди кеше? — дип.

Тылмачлар әйтте шундый кеше дип, шуның әйткән сүзләрен көллесен әйтте.

Тылмачлар янә сорады Исмаилдан:

— Казакъның илен табып алып бара алырсыңмы?

Исмаил: «Алып барырмын»,— диде. Исмаилне ат мендерделәр. Ул юл башлап аларны казакъ иленә алып килде. Килсә, казакъ иле йортыннан чыгып качкан. Туктадылар, малын-ашын бер җиргә җыеп өйделәр. Исмаилдән сорадылар:

— Кай якка киткән? — дип.

— Һәр берсе һәр якка киткән,— диде.

Калмак халкы янә атына менеп, дүрт кешене аш пешерергә калдырып, эзләп чыгып киттеләр. Бу дүрт кешесе малларын алып килеп, суеп, казанга салып пешерделәр.

Исмаил бик ачыккан иде, ике көн ач йөргән икән. Аш пешергәч, калмаклар аңа әзләп шурпасыннан ашаттылар. Кич булганда яу халкы шул бер җиргә килеп җитте, атларын бушатып, ашарга утырдылар. Яу башчысы Исмаилне күреп, табагыннан ит алып, Исмаилне үзен чакырган иде, ашатырга. Исмаил бара торганда тылмачлар күрде. Калмак теле белән яу башчысына [нидер] әйттеләр. Яу башчысы итне табакка кире салды. Исмаил тылмачка әйтте:

— Ул ашатадыр иде, итне ник аядыгыз? Мин бик ачыкканмын.

Тылмач әйтте:

— Без итне аямадык, сине аядык. Ике көн ач йөргән кеше, күп ашасаң, үлеп калмагаең дибез,— диде.

Исмаилгә бераз ашаттылар, ашагач йокладылар. Исмаил арыган кеше каты йоклады. Көн төш булганда йокысыннан уянса — тирмә дә юк, яу халкы да юк. «Үзем калдым, ачлыктан үләмен» дип, бик сыктады. Торып караса, бүтән бер җирдә җыелышып торалар. Исмаил йөгереп шуларга килде. Килсә, тылмачларны таба алмады, ә үзе калмак телен белми иде. Шул халыкның арасына керсә, тылмачлар мал бүлеп ята икән. Исмаил әйтте:

— Сез мине ник ташлап киттегез?

Тылмач әйтте:

— Исмаил, сине түгел, аягы сынган куй баласын калдырмабыз.

Яу башы тылмачтан сорады:

— Ни әйтә? — дип. Тылмачлар Исмаил әйткән сүзне яу башына әйттеләр. Яу башы көлде. Тылмачка яу башы үз теленчә боерды. Тылмач халык арасыннан моны алып чыгып, киезләренә алып барды.

— Киездән карап, үзеңә берсен ал! Кунарга туктаган җирдә бер ягын астыңа түшәп, бер ягын өстеңә ябып ятырсың,— диде.

Янә иярнең янына алып барды: «Шуннан бер ияр карап ал!»— диде. Янә атлар янына алып барды: «Шуннан бер атны үзеңә яраганын тот! Тотып иярлә! Бу нәрсә үзеңә булыр!»— диде. Исмаил тәмам алып атны иярләде.

Мал бүлеп беткәчтен, яу халкы көллесе атына атланып, малын, бар нәрсәсен куып өенә кайттылар.

Шул җирдән чыкканнан йортларына җиткәнче бер ай үтте. Исмаил Кара калмак йортына җиткәч, үз ирегенә йөрде. Бер көнне халык җыелды. «Бер улсыз карт лама бар икән, шуны асрарга без бу халык баласы Исмаилне тапшырыйк!»— диделәр. Исмаилне алып килеп, ламаның өенә алып керделәр. «Шушы хәзер аш белән моңа хезмәт кылып, бергә торыгыз!»— диделәр.

Исмаил торды бер ел. Бер ел торгачтын ламаның өстенә кия торган киеме тузды, хатыннарын, кызларын җыеп, ламага тун кылдылар. Лама бер көннәрдә авырды, үлде. Үлгәнен күреп чыктылар, халыгын җыеп, янә ламага килделәр. Үлгәнен күргәндә ята иде сузылып. Бу кергәннәрендә лама үзе үле, үзе бер тезенә тезләнеп, бер аягына басып тора икән.

— Моны кем егар? — диде. Аңа әйттеләр:

— Пичин елда туган кеше егар. Исмаил, яшең ничә? — диделәр.

Исмаил яшен әйтте. Ел кайтарып, Исмаилне пичин елга куйдылар.

— Үзеңнең бабаңны үзең ек!—диделәр.

Агач белән этеп екты, еккач, яланга алып чыктылар. Өстеннән тунын чишеп, ламаның тәнен куй мае белән сыладылар, койган шәмдәй, тәненә мае туңып калды. Аның өстенә ут яктылар. Тәне көеп беткәчтен сөякләре калды. Бер сөяген калдырмыйча алдылар. «Моны төегез!»— диделәр. Сөяген он шикелле кылдылар, онны икмәккә баскандай камыр ясадылар. Бу дөньяда яратылган мәхлукларның көллү сурәтен кылдылар, кылып, бер тактага бу сурәтләрне тезделәр, агымлап яткан суга алып барып, тактасы белән җибәрделәр, «тумах әүлия» диделәр. «Күзең күргән тәңредән» дип, колакларына бармакларын куеп озаттылар.

Кайттылар өенә. Исмаил үз җиренә чыгып, инде теләгәненчә йөри иде. Бервакыт иптәше белән йөри икән. «Шул җиргә барып, агачтан бер нәрсә ясыйк»,— диде. Агым суның итәгенә бардылар. Бер нәрсә эшләделәр. Кайтып килсә, агым суда сал бар икән, шул салның янына юлаучылар туктады.

— Ул ни кешеләр икән, иптәш?

Исмаил әйтте:

— Барып багыйк,— диде.

Иптәше бармады.

— Бармасаң, шушы җирдә саклап тор! Мин барып килим аларга.

Барып яннарына җитте, килсә — юлаучылар икән, сәүдәгәрләр, урыслар. Шуларны карап, түгәрәгенә барса, бер мөселман карт арба арышында утырып камыт бөтәйтә, ди. Бу карт аны күрү белән таныды, мөятен ташлады.

— Йә, Исмаил, синме? — диде.

— Мин,— диде.

Карт әйтте:

— Җирдән чыктыңмы? Күктән төштеңме? Кайдан килдең монда? Без сине күп вакыттан югалткан идек.

Сыктап күреште. Боларның шулай булуын күреп, иптәшләре килде җыелып. Алар сорады:

— Лимун, моңа ник сыктыйсың?

Лимун дигән мөселман әйтте:

— Минем сеңлемнең туган баласы югалган иде, аны мин таптым. Инде мин сине бушатмамын, алып кайтырмын.

Иптәшләре әйттеләр:

— Син алып кайтамын, дисең. Кара калмак халыгы яман. Исмаилны да үтерер, сине, безне дә үтерер, калсын! — диделәр.— Йортыңа кайткач, кәгазь биреп сорасаң, падишабыз «моны, мижасына кайтарсын» дисә, шул җиргә килеп алып кайтырсың.

Лимун, «бу сүз чын», дип кайтты. Кайткач, үз йортына килеп кәгазь бирде. «Шул мижага килсен!»— дип кәгазь чыкты, бу баба шунда барды.

Калмакның ханы үлгән икән, ике улы бар икән, атасының урынына утырырга талаштылар. Ике улы бер-бере белән сугыш кылды, сугыштан халыгы качып, ярымы бу падишаның җиренә чыккан икән. Болар ярашып, берәү хан булды.

Ак падишаның кәгазе килгәндә хан Исмаилне чакыртты, әйтте:

— Бабаң мижага сине алырга чыккан, кайтасыңмы? — диде.

Исмаил сыктады:

— Минем җиремнән чыкканга күп булды, туганнарым мине белмәсләр, танымаслар. Монда сезнең җирегезгә өйрәнеп, туган-карендәштәй булдыгыз, кайтасым килми.

Хан әйтте:

— Кайтмасаң, бабаң алып кайта алмас. Шулай булса да, син мижага барып, бабаңа күрен! — диде.

Исмаил шул бабасы янына мижага килде. «Кайтмамын» дип торганда, кара калмак ышанды. Алар аңламаста бабасына йөгереп чыкты. Калмак аны күреп туктады. Болар моның мижасына чыкмадылар: «Кайтырыңны белмәдек, белсәк үтерер идек»,— диделәр. Бабасы Исмаилне алып кайтты. Үз йортына килеп җитте Исмаил. Бертуган агасы булган икән ул киткәндә, бу килсә — вафат булган. Шуның калган хатынын җиңгиләй Исмаил алды. Исмаилдән туды Тимрәк. Тимрәктән туды Тимербай — минем картатам. Тимербайдан туды Гыйниятулла атам, аннан тудым мин — Мөхәммәтрәхим.

Турлау — торлак, тору урыны.
Турсык — сыеклык салу өчен күн савыт.
Кәрмәзин (кармазин) — кара-кызыл төстәге сукно.
Тумак — бүрек.
Пол — акча.
Отыры — каршы.
Көллесе — барысы.
Лама — калмык монахы.
Пичин (мичин) — маймыл.
Көллү — барлык.
Арыш — тәртә.
Мөят — камыт.
Категория: Риваятьләр | Просмотров: 1448 | Добавил: ilbyak-school | Рейтинг: 5.0/1 |
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Наверх
Календарь
«  Август 2011  »
ПнВтСрЧтПтСбВс
1234567
891011121314
15161718192021
22232425262728
293031
Форма входа
Поиск
Ссылки
Статистика
Рейтинг@Mail.ru
Rambler's Top100
Copyright © 2006—2024 МСОШ с. Ильбяково.
При полном или частичном использовании материалов сайта ссылка на ilbyak-school.ucoz.ru обязательна.
Сайт управляется системой uCoz