ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Кызылсу авылы куштаннары бер мәҗлестә ишанга Габделҗәббар Кандалыйдан зарланганнар:

— Мулла була торып, биш вакыт намазны үтәми. Урыс-улак белән аралаша, урыс Урайкино ягына барып, аларда кунак була, еш кына сәрхушләнеп кайта. Нишләргә дә белмибез инде,— дигәннәр.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт Габдерәхим Казанга барган. Бер байга фатирга төшкән. Ул байны икенче бер бай мәҗлескә чакырган. Әлеге бай мәҗлескә үзенең кунагы Габдерәхимне дә алып барган. Мәҗлескә Казанның барлык утыз алты мулласы да җыелган, ди.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт Габдерәхим кырдан кайтып килә икән, юлда аны ат белән баручы бер кеше куып җиткән. Габдерәхим аның арбасына утырган. Икесе дә бик гади киенгән, аякларында чабата икән.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт Габдерәхимгә дошманрак кешеләр аны халык алдында оялтырга, аптырауга калдырырга сүз куешалар. Кешеләр алдында аңа барып әйтәләр: «Бер минут эчендә бер шигырь әйт, ул татарча, урысча, гарәпчә сүзләрдән торсын»,— диләр.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Үз гомерендә Габдерәхим туган авылы Яңа Кадигә берничә тапкыр кайтып киткән. Яңа Кади табигатьнең бик матур урынында урнашкан. Аның тирә-ягын ул вакытта калын-калын урманнар уратып алган булганнар.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Күп илләр күреп, дөнья гизеп йөргәннән соң, бервакыт Габдерәхим яңадан үзенең туган авылы Яңа Кадигә кайтып төшкән. Туган-тумачалары, дус-иптәшләре белән күрешеп сөйләшкән һәм авылда төпләнеп калырга булган.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бохарада вакытта Габдерәхим Могак мәчетендә мәзиннең азан әйтүен тыңлап торган да азанның җиде урыныннан хата тапкан. Бу хәбәрне әмиргә җиткергәннәр. Әмир Габдерәхимгә җәмәгать суды ясарга булган.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт Бохарада мәчеткә баргач, Габдерәхим* намазны мәчетнең тышында, ишек алдында укыган. «Нигә намазны анда укыйсың?»— дип сорагач, Габдерәхим: «Анда кереп муллаларның наданлыгын күрәсем килми, алар минем намазымны гына боздыралар»,— дип җавап биргән.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт Аксәет авылыннан бер карт белән карчык, дөнья куйган кардәшләрен җирләү өчен, Чургылды авылына барырга чыкканнар. Иске Чокыр авылына җиткәч, Гали хәзрәткә чәй эчәргә кергәннәр.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Имеш, Ирәкте авылы тегермәнен Гали Чокрый будырткан булган.

Шулай тегермән буасын буып ятканда хаҗ кылырга бару өчен Гали янына берничә юлдашы килеп җитә дә моны юлга чыгарга ашыктыра башлыйлар.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакыт мәҗлескә җыелган авыл картлары Гали Чокрыйдан сораганнар:

— Синең һөнәрең бар диләр, әйдә күрсәт әле,— дип.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Көннәрдән бер көнне Гали Чокрый кич белән мәдрәсәгә шәкертләргә дәрес укытырга бара. Шунда моны сынап карарга теләүче шәкертләр, сизәрме-юкмы икән бу диеп, ул утырасы бүкән астына юка гына кәгазь кисәге куялар.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Парау авылында, кисәк кенә авырып, мулла үлеп китә. Авыл халкы, ашыгыч рәвештә, яңа мулла чакырттыра. Парауга Габделҗәббар атлы Кандалы кешесе килә. Ярлы гына бу мулла бер бай кешегә фатирга керә. Бай аңа начар гына аш бүлмәсен биреп, үзе олы якта тора. Бер җомга көнне ашап утырганда, Габделҗәббар хәзрәт, намаз вакыты җитүен сизеп, сикереп тора да тәһарәт алырга су эзли башлый.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Урга яшьләрдә булган чорда шагыйрь Габделҗәббар Кандалый Сембер (хәзерге Ульяновск) шәһәрендә атаклы татар байларының берсендә мәҗлестә була. Мәҗлес ахырында табынга чикләвек чыгарыла. Чикләвекне тәлинкәләргә салып чыгаралар.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Шәкертләр кичләрен мәдрәсәдә җыелышып аш пешерә торган булганнар. Кайвакытларда казанга тычканнар да төшкәли икән. Ә бер көнне казанга мич башыннан хәтта киез итек тә төшкән. Шакирҗан исемле бер шәкерт, моны күреп, тиз генә казаннан итекне алган да аягына кигән, ашны ашамаган, ләкин ашаучылардан мыскыллап көлгән.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бер мәҗлестә муллалар, байлар яшь Габделҗәббарны, санга алмыйча, ишек катына утыртканнар. Сүз ара сүз чыгып, муллалар бер дини мәсьәлә турында бәхәсләшергә керешкәннәр. Берсе дә мәсьәләгә тулы һәм ачык җавап бирә алмаган.

ТАТАР МӘГЪРИФӘТЧЕЛӘРЕ ТУРЫНДАГЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Акмулла Троицк шәһәреннән 100 чакрым ераклыкта Кара Су дигән җирдә Исәнгилде һәм Батуч исемле казакъ түрәләрендә балалар укытучысы булып торган. Көннәрнең берендә шул авылда үлгән бер карчыкны озату өчен җыелган халык арасында Акмулла да булган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Хисаминын солдатта егерме биш ел хезмәт итәсе килмәгән, шуңа күрә ул солдаттан качкан. Безнең Энәле урманында егерме биш ел гомер үткәргән. Үзе йөргән әфисәр киеме белән. Кылычы да булган. Әйбәт иярле аты да бар иде, ди. Атын Танайка дигән урыс авылыннан тай чагында урлап китеп үстергән. Атының һөнәре шул икән: кеше-фәлән килә башласа, аягы белән төртеп уята икән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

1802 елда Бәрәзә бик көчле ут казасы белән казаланган. Ул болай булган. Бервакыт Ишморат мулла, урманда йөргәндә, Әлкәй чишмәсе янында качкын булып ятучы кешеләрнең ашъяулыклары янындагы чәйнекләрен алып кайткан.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Ямурза — ясаклы татарлар авылы. Шуңа алты-җиде кешеле семья килә. Читтән килгәннәргә җир бирмиләр. Алар арендага алып чәчәләр. Тегермән дә кирәк була. Бервакыт боларның тегермәненә он тартырга килгән бер кеше югала.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Безнең авылда Бәкер исемле атаклы юлбасар булган. Шул Бәкернең галәмәтләре халык телендә сөйләнелә.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Себергә баргач, Кәмәйнең улы Сөнгатулла бер бай кызын ярата башлый. Бу бай кызын Сөнгатуллага бирергә риза булмый. Кыз үзе ата-ана рөхсәтеннән башка гына Сөнгатуллага чыга. Кызның абзасы юлбасар була, сеңлесенә: «Иреңне үтерәм мин»,— дип йөри.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Минем әти сөйли торган иде, элек Буа өязендә бай хәерчеләре йөри торган иде, дип. Буа өязе байлары, дүрт кешегә бер ат биреп, хәер сорашырга чыгара торган булганнар. Бай үзе хәер сорашып йөрүчеләргә аена өч сум эш хакы биргән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакытны Хәмидулла чиркәүгә керә дә, менеп, колоколны кага башлый. Староста колокол тавышын ишетеп килсә, чиркәү бикле, колокол кагалар.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бервакытны бер помещикның хезмәтчеләре төнне ниндидер бәһале әйбер алып кайталар. Помещик әйтә: «Пока келәткә бушатыгыз, берегез саклап шунда кунсын»,— ди. Ә Кәмәй боларның кайтканын сизеп килә, сакчының саклап калганын белә.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Хәмидулла, әтисе Ибраһим белән, бер помещикта тора. Аңа ул вакытта унсигез яшь була. Бу бервакыт управляющийне илтеп куя, пар ат белән. Юлда чанасы кагыла да управляющийне ега. Шуның өчен өйгә кайткач, канюшнигә ябып, Хәмидулланы бик каты кыйный.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Минем картнәй сөйли торган иде Заһидулла качкын турында. Ул үзе минем картнәй белән бер елгы булган, 1848 елгы.

Элек бит авылдан читтә көзләү була торган иде. Җәй көннәрендә халык урман-болыннарда, йортсыман нәрсә төзеп кәстән я башка нәрсәдән, мал-туарлары белән шунда яши торган иде.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Миндуллалар авыл очында торганнар. Йортлары бәләкәй генә, салам түбәле була. Әтисе һәм әнисе байда батраклыкта йөриләр. Ярлыларның да ярлысы була алар. Көне-төне эшләсәләр дә бернәрсә дә арттыра алмыйлар.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Аскын районы Күбияз авылы янында Бәкер тавы бар. Жирле халык сөйләвенә караганда, элек Бәкер исемле кыю кеше булган. Авыл байларына һич көн күрсәтмәгән ул. Бервакыт аннан үч алмакчы булганнар. Бәкер текә тау өстендә, котылыр әмәл юк икән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Хөсәен качкынның төтене землянкасыннан өч чакрым читтә чыккан. Жирне казып, ул шулай төтен юлы ясаган, имеш.

Тотылмас өчен, Хөсәен качкын итеген тискәре кигән. Эзәрлекләүчеләр аны эзләп капма-каршы якка китә булганнар.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Баязит качкын зур, мәһабәт гәүдәле, чем кара озын чәчле булган. Тирә-як байлары, алпавытлар аннан уттан курыккандай куркалар. Юлда төнен калучыларның мәетләре табыла — байларныкы, патша чиновникларыныкы.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

1877 елда, Россиядә Романов нәселеннән Александр Александрович патшалык иткән вакытта, халык арасында «патша бар татарларны христиан итә имеш» дигән хәбәр таралган. Өяз халкы тавышланып, кайнап, вулысларда архивларны саклап яткан. Шуннан Казан губернаторы, өч рота солдат алып чыгып, вулыслардагы урыс авылларыннан крестьяннарны мобилизовать иткән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

1897 елда Россиядә гомуми рәвештә халыкларның санын алу — перепись башлана. Халык арасында «патша хөкүмәте татарларны чукындырып бетерергә тели икән» дигән хәбәр таралган. Бик күп татарлар күчеп китәргә хәзерләнгәннәр. Бик күпләре күчеп тә киткәннәр, кире борылып та кайтканнар.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бөгелмә ягыннан бер төркем халык Салкын чишмә янына утыра. Авыл ике елга арасында булганга аның исемен «Чатлы» дип куялар.

Килгән кешеләр арасында Хәсән исемле бер бай була. Ул мал озату сәүдәсе белән йөргән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Җанбай бабай минем картәтинен әтисе инде ул. Әти сөйли торган иде аның турында.

Элек бу якта бакыр заводлары булган. Аның хуҗасы Демидов икән. Заводын өч җирдә: Уинскида, Югосокинда, Ашапта корган. Бик бай кеше булган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Йосыф морза, Пугачев хәрәкәте кузгалгач, кешеләрне Пугачевка кушылмаска өндәп йөри икән. Бер авылда утын әрдәнәсенә басып: «Пугачев — вор, ул патша түгел»,— дип сөйләп торганда аңа аталар.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

1760 нчы елларда Бәйрәкәдә Әпсәлам Аитов дигән бай яшәгән. Пугачев хәрәкәте кузгалгач, ул Пугачев армиясенә, кешеләр оештырып, икмәк җибәрә. Пугачевның ярлы крестьяннар яклы икәнен белгәч, хәйләгә керешә, Оренбургтагы камалган патша гарнизонына да икмәк җибәрә.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бик борынгы заманнарда зур яулар, сугышлар булган бу якта. Пугачев явы да үткән, диләр, бу яктан. Шул яу үткәндә безнең авыл бәләкәй генә булган. Авыл кырында гына зур кара калын урман үскән булган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Авылыбызны чолгап алган таулардан Сакчы тавы үзенең мәһабәтлеге, текәлеге белән аерылып тора. Заманында Емельян Пугачев гаскәре белән безнең яклардан да уза һәм берничә тәүлеккә явы белән ялга туктала.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Пугачев Башкортстаннан Агыйдел буйлабрак Минзәлә тирәсеннән узган. Безнең авыл — Иске Минзәләбаш — элек Минзәләбаш өязенә керә иде. Пугачевның кайбер чапкыннары безнең тирәгә дә килеп җиткәннәр.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Авыл янында «Ярма черегән тавы» бар. Пугачев яулары заманында шул тауда баш күтәрүчеләрнең лагерьлары булган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Пугачев хәрәкәте чорында, бу хәрәкәтне бастыру өчен, патша хөкүмәте безнең якларга да җәза отрядлары җибәргән. Шундый отрядларның берсе Сөләй, Урсалыбаш авылларында торган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бакалы районында Урсайдан Нугайбәккә барган юлда чишмә аша күпер салынган. Менә шул күперне, имеш, Пугачев явы вакытында татарлар һәм башкортлар түбәтәйләре белән туфрак ташып салганнар һәм юл ясап үткәннәр.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Әткәй мәрхүм әйтер иде: Пугачев Казанга килгәндә, мин шактый бала идем, дияр иде. Ун яшьләремдә булса кирәк. Әүвәл Пугачев килер хәбәре чыккач, ул вакытта Казан губернаторы... дигән адәм икән, бистә кешеләрен Мәкәрҗәгә барудан мәныг кылды . Аннан сон Пугачев Казанга килгәч, ул вакытта Казан татарларының кязгөзар адәме югарыда Аксак Каратун вакыйгасында мәзкүр Кара Ибраһим дигән икән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Пугачев әүвәлдә Дон казагы икән. Җаек буена барып, бер Җаек казагында ялчылыкта бер хуторда туар карап торгандыр. Сүзгә оста, йөреше-торышы сәясәтле, йөзе күркәм адәм икән. Ул заманда патша Пит Федорич үлеп, әмма халык арасында «тере, имеш, үлмәгән, имеш, качып йөри, имеш» дигән сүз бар икән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

1774 ел яз башларында: «Пугачев Казанга килә» дигән хәбәрләр чыкты. Бу вакытта мин 10—11 яшьләрдә идем. Шуннан соң губернатор халыкларны Мәкәриягә барудан мәныг итте. Бу вакытта халыклар Мәкәриягә бавырсак, сохари кеби ашлар хәзерләп алып баралар, бал вә сыра куялар иде. Шушы заманда бистә мөселманнарының картлары Кара Сәйфулла атасы Ибраһим иде.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Бер заман Җаекта «Пугачев Казан шәһәрене алырга барадыр» дип хәбәр таралгач, Аит бабай: «Казанны Иван Васильевич та җиде ел камап ятканнан соң гына алды, Казанны бонлар тиз генә ала алмаслар»,— дип сөйләгән икән.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Шушы вакытларда безнең Аит бабай Җаек шәһәрендә сәүдә кыйлып торыр икән. Аның хәбәренә күрә, Пугачев Җаек шәһәреннән Оренбург шәһәренә барып мохасәрә кыйлган. Шул сәбәпле Оренбургта зур ачлык булган. Анда (Оренбургта) Аит бабайның энесе Сәгыйд бар икән. Ул үзенең бер генә пот оныны качырып саклаган вә, жылы суга изеп, шуның илә ач үлми калган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Пугачев вакыйгасын әткәй (Сөләйман Аитов) буйлә сөйлидер иде: Пугачев, сурәте вә кыяфәте гүзәл Дон казагы булып, ул хәлендә гаскәрлектә хезмәт иткән. Сонра гаскәрлектән качкан... Анда-монда качып-посып йөреп, ахырында Җаек буенда фарфузга барып, берәүгә хезмәткә ялланган.

СОЦИАЛЬ ҺӘМ МИЛЛИ ИЗҮГӘ КАРШЫ РИВАЯТЬЛӘР.

Безнең авыл янында бер карт карагай үсә. Аны халык «Юлай карагае» дип атый. Бу карагайның кызыклы гына тарихы да бар.