Элекке яуда Гайнәямак авылыннан ерак түгел бер сазлыкта бер батыр кыз сугышкан, ди. Ул биек бер зирек башына утырып, дошманны якын җибәрмичә яу торган. Бу батыр кыз соңгы угынача аткан, ә дошманны үткәрмәгән. Иң актыктан аны зирек башыннан атып төшергәннәр һәм җәзалап үтергәннәр. Халык аны үлгән урынына зурлап күмгән. Бу Гамбәр исемле кыз булган. Кабер ташына да шулай язылган. Бу сазлык хәзер Гамбәр сазлыгы дип йөртелә.
МИҢГЕРӘ ТАВЫ
Миңгерә тавы — Ык суынын уң ягында күтәрелеп торган биек тау. Ул тау Урсай авылыннан күренеп тора. Анык исеменә бәйләп халык телендә шушы риваять йөри.
Борын заманда бер ханның Миңгерәбикә һәм Сөембикә исемле кызлары була. Шуннан боларның илләрен Иван Грозный яулап алып, чукындырырга тотынган.
Миңгерәбикә белән Сөембикә буйсынып чукынырга теләмәгәннәр. Үзләренен алтын дагалы атларын җиктереп, аларның күзләрен яулык белән бәйләп, атларын куа башлаганнар. Күзләре бәйләнгән атлары белән биек тау башына килеп чыкканнар да, текә ярдан атлары, трантаслары белән ташланып үлгәннәр.
Халык аларны шул тау итәгенә җыеп күмгән.
КАРАВЫЛ ТАВЫ
Крестьяннарга җир өчен авыр ясаклар түләп торырга туры килгән. Аерым кешеләр ясак җыючылардан «Бүре елгасы», «Кычытканлы» чокыры кебек урыннарда качып та торганнар. Ә аларның килүен хәбәр итү өчен, авыл балаларын тау башына сакка куя торган булганнар. Соңга таба бу тау үзе дә «Каравыл тавы» исеме алган.
ДАУЛЫ ЕЛГА
Бу елга буе элек Биектау авылы белән Чаллыныкы булган. Алар аны бүлешеп печәнен чапканнар. Шуннан бер заман монахлар килеп:
Бездә Карабикә басуы дигән басу бар. Аның тарихы болай. Пугачев вакытында, яу килә дип, авыл кешеләре урманга кача. Алар арасында Карабикә исемле карчык та була, бик матур кызы белән. Урманда куыш ясап, шунда торалар болар. Сыерын да алып барган була карчык. Күлдән балык тота.
Бервакыт карчык кызын җитәкләп, урман арасыннан Озын Төбе дигән күлгә юнәлә. Күл кырые болынлык, басу була. Егетләр шунда тезелешеп печән чабалар. Егетләр: «Яу китте»,— дигәч, карчык кызын алып, кире авылга — Карасуга кайта. Шул көннән әлеге басу Карабикә басуы дип атала.
САЛДЫБАШ
Бер елга буена утырган авылда шундый хәл була. Карт белән карчыкның кызлары булмый да булмый. Ә уллары бер-бер артлы дөньяга килә торалар. Менә инде җиденче малай да дөньяга килә. «Нигә шулай бер кыз бала бирмисең соң, ай бер аллам!»— дип, бу мескеннәр алладан сораганнар. Алла боларга бер кыз бала биргән. Кадербикә исемен кушканнар алар бердәнбер кызларына. Кадербикә чибәр, матур кыз булып үсә. Карт белән карчык шатланышып бетә алмыйлар. Кызны сорап килүчеләр дә күренә башлый. Кыз аларның берсен дә күрергә теләми. Чөнки аның яраткан егете була. Алар бер-берсен шулчаклы яраталар, хәтта алар бергә булганда кояш та елмаебрак карый, талларда сандугачлар да тырышыбрак сайрый икән. Вәгъдәләр бирешәләр. Ата-аналары да каршы килми. Тик авыл баеның да күзе төшкән, ди, бу кызга. Ул аны үзенә кече хатынлыкка сората. Акча һәм бүләк ягыннан тормый. Картларның башлары бутала инде хәзер. «Алтын күргәч, фәрештә дә азган»,— диләр бит. Байга бирергә риза булалар. Кыз нишләргә белми, ялварып сорап та карый ата-анасыннан. Юк. Якын да килмиләр. Якты дөнья карая, киң кырлар тарая хәзер кызга. Сөйгән егетенә, мәхәббәтенә тугрылыклы булып калу, сөймәгән кешегә бармас өчен бары бер генә юл кала. Кыз ай яктысында суга китә. Суга китәр алдыннан әнкәсенә, әтисенә, туганнарына тутырып-тутырып карый. Өй эченә азаккы тапкыр күз ташлый да, эченнән генә барысы белән дә бәхилләшеп чыгып китә.
Бу китүе аның азаккы китүе була. Кадербикә илтеп суга сала башын. Ай нишләргә белми күктә өзгәләнә, бу фаҗигане күрмәс өчен йөзен болыт белән каплый. Сандугачлар тына. Тик кәккүкнең генә моңлы итеп сузып-сузып кычкырганы ишетелә башлый. Кызны, кайтмагач, эзләп чыгалар, әмма аның чиләкләре белән көянтәсеннән башка бернәрсә дә тапмыйлар. Бик үкенәләр картлар, бик үкенәләр. «Бер кыз бала бирче, ходаем, дип сорадык, ә бәхетле булсын дия белмәдек»,— диләр. Соң, соң була инде хәзер. Кыз инде суга салды башын. Бу елга да шулай Салдыбаш дип атала башлый.
МӘЛИКӘ ЧОКЫРЫ
Безнең авыл кырында Мәликә чокыры бар. Мәликә исемле хатын бер көнне утын алырга урманга киткән. Аның балалары да күп булган, ире дә үлгән булган. Барган Мәликә урманга, утын төягән сәнәскәгә . Кайтып килешли юлда буран чыккан. Буран бик көчле булган. Бу хатын адашып йөри-йөри бер чокырга барып төшкән. Чокыр эчендә бик озак яткан, куллары, аяклары туңган һәм үлгән. Шунлыктан бу чокырның исеме дә Мәликә дип йөртелә.
КАЗАН ЮЛЫ
Мөслим районындагы Иске Карамал белән Усы авыллары арасында «Завод урманы» дип йөртелгән урман бар. Патша заманында Лыков дигән җир биләүче (Сембернеке булган) Сембердән алып Уфага кадәр булган урманны биләгән. Усы авылы янындагы урманда аның бакыр руднигы булган. Шуңа күрә бу урманны «Завод урманы» дип атап йөрткәннәр. (Завод урманы Туймазы ягында да бар. Анда сукно заводлары булган.) Шушы Усы авылына якын урында урман аша бик киң итеп, берничә чакрым озынлыкта агачларны кырып, юл ачканнар. Моны кешеләр «Казан юлы» дип атаганнар.
«Казан юлы» дигәч тә, кемнәрдер бу ачыклыкны Казан шәһәренә бара торган юл дип уйлаганнар. Ул исә бөтенләй башкача. Әнә шул рудниктан алынган бакыр рудасын эретеп кою өчен утыз ат белән сөйрәтеп, зур чуен казан алып кайтканнар. Менә шул казанны өстерәтеп кайту өчен ачылган юлны «Казан юлы» дип атаганнар.
БУТАЙ ЕЛГАСЫ
Элек Бәрәзәдә Бутай дигән бер ярлы кешенең бер имана җире була да, бер кәҗәсе була. Налог түли алмый. Бер заман үрәтник килеп:
— Налогыңны түләмәсәң, кәҗәңне китер,— ди. Бутай өенә кәҗәне алырга кайтып китә. Хатыны, «кәҗәне бирмим» дип, дау чыгара. Ике ут арасында калган Бутай, елга буена барып, агачка асылынып үлә. Шуннан соң елга аның исеме белән атала башлый.
Сәрби яшь вакытыннан ук ятим кала. Бер бай аны үзенә ала. Авыр, пычрак эшләрнең күбесе аның өстенә төшә. Өстендә һәрвакыт ертык киемнәр, ә тамагы су белән каткан икмәктән башканы белми икән. Кыенлыклар күреп булса да, Сәрби үсеп җитә һәм бай аны үзенең бер танышына сатып җибәрмәкче була, ди. Моны ишетеп калган кыз нишләргә дә белми. Кемгә барып баш тыгарга, сүз катарга? Беркеме дә юк шул аның. Якында гына бер күл булган икән, кыз шунда атлый башлый һәм суга ташлана. Шул вакыттан бирле «Сәрби күле» булып китә бу күл.
БАТЫРША ҮЗӘНЕ
Столыпин реакциясе елларында Мусин дигән кулак хуторында ялчы булып бер Батырша исемле кеше эшләгән. Элек аны керәшен булган дип сөйләгәннәр. Ниндидер сәбәп белән ул үлгән. Картлар алдына бу кешене күмү мәсьәләсе килеп баскан. Дини йола буенча аны татар зиратына күмәргә ярамый. Шуңа күрә аны шундагы үзәнгә күмәргә баралар. Кәфенләп, юып тормыйлар, бүреген, түбәтәен алалар да, киеме белән чокырга күмәләр. Тик соңыннан гына, бүрек эченнән чыккан «Коръән» бите буенча, аның христиан динен ташлаганлыгы билгеле була. Ул күмелгән үзәнне «Батырша үзәне» дип йөртә башлыйлар.
ӘДӘМИ ТАУ
Әдәми тауның риваяте болай: абыйлы-сеңелле ике туган бер-берсенә гашыйк булганнар, имеш. Әтиләре йорттан кугач, алар, кеше аягы басмаган бер тауга килеп, куыш казыганнар да гомер буе шул куышта яшәп үлгәннәр. Шуннан тауның исеме Әдәми тау булып киткән, ди.
ГАЛИ ТУГАЕ
Яңа Иштирәктә тирә-якта дан казанган, арыслан йөрәкле, корыч беләкле көрәшче Гали батырны белмәүчеләр бар микән? Сабан туйларында беркемгә дә бил бирми, һәрвакыт батыр кала бу ир-егет.
Безнең Бишмунча авылында аю тыкрыгы бар. Бу аю тыкрыгының килеп чыгуы шулай булган. Моннан бик күп еллар элек, кыш көне булырга тиеш, Бишмунча авылы урамына бер аю килеп кергән. Аюның авылга килеп кергәнен белгәч, халык шау-шу куптарып, күсәкләр күтәреп, аюны куарга чыгалар. Аю бу шау-шудан куркып, авылдан качып чыгып китә инде. Авылдан бер чакрым җир китеп, басу уртасына барып җиткәч, аю ике аягына баскан да, авылга карап бер пошкырган. Бөтен авыл халкы аюның пошкыруыннан куркып, борылып кайтып киткән. Шунда авылның Якуб исемле бер кешесе генә калган. Ул аюның артыннан куып киткән. Бара торгач, дүрт чакрым җир баргачтын, аю бер сырынты өстенә баскан да моңарга каршы торган. Бу да, аюның каршы торуына каушап калмыйча, аюга каршы барып, аюның ике колагына ябышкан. Шуннан болар арасында сугыш киткән. Сугышканнар, сугышканнар, аюны Якуб җиңгән. Ул аюны үтергән дә сырынты өстенә ике аягына бастырып куйган. Үзе кайтып киткән. Өенә кайткач, ике малаена әйткән:
— Барыгыз, малайлар, әнә шунда мин аюны үтердем, сез шуны барып алып кайтыгыз,— дигән.
Малайлар киткәннәр. Барганнар, Тапканнар аюны. Бер илле адым җирдән карыйлар: аю ике аягына баскан, боларга каршы тора. Малайлар куркалар да кайтып китәләр. Кайтып аталарына сөйлиләр инде болар: «Аю терелгән, ике аягына басып тора»,— дип.
Аталары көлә дә:
— Мин сезне, үземә ошадыгыз микән дип, батыр микәнсез дип, сынар өчен җибәргән идем,— ди.— Барыгыз, ул аю үлгән, барып алып кайтыгыз,— ди. Шуннан малайлары аюны барып алып кайталар. Якубның аю үтергән җирен «аю куагы» дип йөртәләр Бишмунча авылы да, Тансуган авылы да. Бу аю үтергәннең бәете дә бар иде.
Усманкадан алты километр ераклыкта Поганый дигән күл бар. Ул безнең авылдан көньяк-көнчыгышта урнашкан. Бу җирләрдәге халык Поганый күленә балык ауларга йөргән. Сары балык бик шәп булган анда. Күл балыклы булса да, анда узуы гаҗәп кыен икән. Чөнки каты зыбун, саз җәелеп яткан. Күл янына чыгу өчен атналар кирәк иде, дип сөйлиләр.
Шулай бервакыт безнең якның берәү бара икән улы белән ат-арбада. Сазны чыкканда русчалатып: «Погоняй, погоняй!!!»— дип, ашыктыра икән. Ашыктырмас иде, саз арбаны суырып ала. Улы атны бар көченә куа, шулай чак чыгып җитәләр. Атасы һаман «погоняй!» дигәч, улы ачуы килеп:
