24. БИРӘЧӘГЕ КОРЪӘН КАЛЫНЛЫГЫ

Беркөнне печән базарында бер кибеттә миллионер Ибраһим байның байлыгы турында гаҗәпләнеп сөйләшәләр икән.

Бер хаҗи:

— Черегән бай икән ул. Теге көнне аңарда булдым, өстәлендә бер дәфтәр ята, менә бер дә ялгансыз, әфтияк (Әфтияк — һәфтияк, коръәннең җидедән бер өлешен эченә алган китап) калынлыгы булыр, туп-тулы язу. Бу нинди дәфтәр? — дим. — Кешедән алачакларымны язган дәфтәр, — ди. Әйтәм бит менә, әфтияк калынлыгы.

1. ДӘҮЛӘТ СУКЫР БУЛМАСА...

Аксак Тимер, Идел буйларына һөҗүм итеп, Болгар шәһәрен алганда, бик күп алтын-көмеш хәзинәләр һәм әсирләр ысулга төшергән. Аннан ул: «Бу кулга төшкән кешеләр арасында хикмәт иясе кешеләр бармы?» — дип сораган. Аңа бу шәһәрдә бик хикмәт иясе сукыр бер шагыйрь бар икәнен сөйләгәннәр. Аксак Тимер аны үз каршысына китерткән. Сукыр шагыйрь, думбрасын чалып, аңа Болгарның данлы батырлары, байлыклары турындагы хәлләрне хикәя кылып җырлаган. Аксак Тимер гаҗәпләнеп тыңлап торганнан соң, аның исемен сораган.

— Минем исемем Дәүләт, — дигән.

Башка күп кенә халыклар фольклористикасында кабул ителгәнчә, татар халык мәзәкләрен дә ике төрле принцип нигезендә төркемләргә мөмкин.

Беренчесе — мәзәкләрне персонажлары буенча төркемләү, ягъни танылган мәзәк геройлары турындагы әсәрләрне аерым цикллар итеп туплау. Болай эшләгәндә татар фольклорында түбәндәге зуррак мәзәк цикллары булуын күрәбез:

1) Әкмәли мәзәкләре; 2) Рәхми Тылмач мәзәкләре; 3) Мокыт мәзәкләре; 4) Мәнди мәзәкләре; 5) Гыйбеди мәзәкләре; 6) Әшти белән Мәшти мәзәкләре; 7) Мөҗип дивана мәзәкләре; 8) Зирәк килен Үлмәс Сылу мәзәкләре; 9) Ялкау килен Пәриха мәзәкләре; 10) Җирәнчә Чичән мәзәкләре; 11) Хуҗа Насретдин мәзәкләре һ.б. (Әлбәттә, бу цикллар татар фольклорындагы мәзәкләр байлыгын тулысынча үз эчләренә алмыйлар. Безнең мәзәк геройлары арасында исемнәре берничә (яки бер) мәртәбә генә телгә алынучылар да, бөтенләй исемсезләре дә бик күп (бер кеше, бер бай, бер хезмәтче, бер тегүче, бер солдат, бер карт, бер кайнана, бер килен, бер кияү һ.б., һ.б.)

Татар халык иҗаты әсәрләрен жанрлар ягыннан төркемләү буенча беренче тәҗрибәләр әле XIX йөзнең урталарында ук ясала. Башта бу эш практик планда, ягъни текстларны жанрларга аерып матбугатта чыгару төсендә башкарылса, К. Насыйридан башлап һәр жанрның үзенчәлекле билгеләрен ачыкларга, төркемләүне фәнни нигезгә корырга омтылу күренә.

XX йөз башында татар фольклорының жанрлар составын билгеләү мәсьәләсе инде күп кенә күренекле әдипләрнең игътибарын җәлеп итә. Г. Ибраһимов халык әдәбиятын «эчке хосусиятләре, мәгънә вә мөндәриҗә (эчтәлек) ягыннан» җиде төргә бүлә (бәетләр, җырлар, әкиятләр, мәкальләр, табышмаклар, такмаклар, такмазалар) (Г. Ибраһимов. Әдәбият дәресләре. Казан, 1916, 64 бит). Тагын X. Бәдигый, Г. Сәгъди, Г. Рәхим тарафыннан эшләнгән классификацияләр бар (Х. Габделбәдигъ. Халык Әдәбияты. Мәкәльләр. Казан, 1912, 5 бит. Г. Сәгъди. Әдәбият ысуллары. Оренбург, 1912, 4 бит; Г. Рәхим. Халык әдәбиятыбызга бер караш. “Аң”, 1914, 14 сан, 264 бит). Әмма боларның берсендә дә әле мәзәк жанры телгә алынмый. Бары тик 1926 елда гына М. Васильев һәм Г. Рәхим төзегән «Фольклор һәм халык әдәбиятын җыю өчен кулланма»да мәзәк беренче мәртәбә мөстәкыйль жанр итеп күрсәтелә. Аңа: «Көлкеле характердагы бик кыска хикәяләргә анекдот (ләтифа) диләр»,— дигән билгеләмә дә биреп үтелә.