Уйнаучылар сафка тезелеп басалар да үзләреннән бер метр чамасы алдарак сызык сызалар. Шул сызыкка бер уенчыны бастыралар. Ул бер сүз уйларга тиеш. Мәсәлән, «Тәслимә» дигән исем булсын, ди. Ул иптәшләренә: «Т» хәрефе белән башлана, «ә» белән бетә торган кызлар исеме уйлагыз!» — ди. Уенчылар шундый исемнәрне уйлап кычкырып әйтәләр. Әгәр дә берәрсе әйткән исем, уенны алып баручы уйлаган исемгә туры килсә («Тәслимә» булса), сызыкта басып торучы йөгереп китә. Ә «Тәслимә» дип кычкырган уенчы сызыкка басып «туктап кал!» дип кычкыра. Шул вакыт йөгерүче туктап, «катып кала». Ә кычкырып туктаткан бала «катып калган» иптәшенә кадәр араның ничә адым икәнлеген чамалап әйтә дә аңа таба атлап китә. Әйтелгән сан кадәрчә атлап «катып калган» балага барып җитә, һәм аңа кулын тидерә алса, ул уенны алып баручы була. Тидерә алмаса, уенны яңадан башлыйлар.

Уен ачык һавада уйнала. Санамыш ярдәмендә бер куучы сайлана. Балалар күп булганда икәү дә булырга мөмкин. Сигнал булу белән балалар кайсы-кая йөгерешәләр, куучы аларның артыннан җитеп әбәкләргә тырыша. Әбәкләнгән кеше урынында туктап, хәрәкәтсез кала һәм кулларын як-якка җәеп: «Җан бирегез!» — дип кычкыра. Куучы тарафыннан тотылмаган балалар аны коткара ала. «Җан кайтару» өчен бер «тере» кешенең кул тидерүе дә җитә. Ләкин куучы аларны бер-берсенә якын китермәскә тиеш. Әгәр куучы барысының да «җанын алып» чыга алса, уен бетә.

Уйнаучылар кулга-кул тотынып түгәрәк ясыйлар. Уртада «кәвешче» куллары белән читек теккән сыман итеп көйләп утыра.

Итек, читек, энә, без,
Матур итеп тегәбез.
Кирәкмиме, алмыйсызмы,
Әллә киеп карыйсыз?

Түгәрәктәгеләр җыр беткәч бар да беравыздан: «Кая бир!» — дип бер якка таба түгәрәк тирәли йөгерә башлыйлар. Тегүче утырган урыныннан тормыйча гына йөгерүчеләрнең аягына кулы белән тиеп калырга тиеш. Тия алса, аны урынына утыртып үзе түгәрәккә керә, тидерә алмаса, яңадан «кәвешче» булып уен дәвам итә.

Бу уенны күбрәк малайлар җәй көне урамда уйныйлар. Балалар бер түгәрәктә «җиз бүкән» булып чүгәләп утыралар, һәрберсенең артында бер малай басып саклап тора. Арадан берсе бүкәнсез кала. Ул арттан килеп «сакчы» белән сүз башлый:

— Җиз бүкән, җиз бүкән сатлык микән?

— Җиз бүкән сатлык икән.

— Күпме хак алыр икән?

— Хак ярым хак, пот ярым борчак икән.

— Әйдә йөгерешеп карыйк, кем килеп алыр икән? — диләр дә, түгәрәк тышыннан бер-берсенә каршы йөгереп әйләнәләр. Алдан килеп җиткәне, җиз бүкәнгә ия була.

Күбрәк кызлар арасында уйнала. Кызлар «чүлмәкләр» булып түгәрәкләнеп утыралар, һәрберсенең артында хуҗасы басып тора. Берәү чүлмәк алучы була. Ул хуҗа алдына килеп:

— Чүлмәк сатасыңмы? — дип сорый.

Хуҗа:

— Сатмыйм, каймак саласым бар,— ди яки башка берәр сәбәп таба.

Бу уен җәй көне тышта уйнала. Уйнаучылар озын бер бау яки тасма алып, аның ике очын бергә китереп бәйлиләр дә үзләре шул бауга тотынып, бер түгәрәк ясыйлар. Араларыннан берсен шобага яки санашу юлы белән уртага көтүче итеп чыгаралар. Көтүче җитез-җитез атлап йөри, бау тотканнарның кулына сугарга тырыша. Ул сугыйм дигәндә генә, бау тоткан кеше суктырмаска тырышып кулын баудан ычкындыра. Ләкин аңар ике кулын да баудан ычкындырып җибәрергә ярамый, әгәр дә ычкындырса, үзе көтүче була. Көтүче сугарга теләгәндә, шушы такмазаны әйтә:

Чистай чигәнәк,
Алабуга бигәнәк,
Мин йөримен күзәләп,
Шап!

Түгәрәктәгеләр аңа каршы:

— Туры килгән кулга чап! — диләр. Көтүче шул вакытта берәрсенең кулына суга алса, үзе түгәрәккә керә дә, сугылган кеше көтүче булып уен дәвам итә.

Уйнаучылар, иптәшләренең берсен уртада калдыралар һәм, кулга-кул тотынып, түгәрәк ясыйлар. Уртада калганы «хат ташучы» була. Түгәрәктәгеләрнең һәркайсы үзенә Казан, Уфа, Мәскәү, Чаллы, Стамбул һ. б. берәр шәһәр исемен ала. Уртада торучы «хат ташучы»: «Уфадан Казанга хат алып барам», — дип кычкыра. Исемнәре аталган уенчылар шул арада йөгереп урыннарын алышалар. Ә хат ташучы, форсаттан файдаланып, түгәрәктә урын алып калырга тиеш. Урынсыз калган бала хат ташучы булып, уен яңадан башлана.

Бу уен урамда һәм ишегалларында уйнала. Балалар шобага әйтешеп яки санашып икегә бүленәләр. Ике төркем бер-берсенә 20 метрлап ара калдырып капма-каршы баса. Ике төркем арасындагы араны урталай бүлеп, җиргә сызык сызалар һәм йөгереп урыннарын алышалар. Шул арада беренче төркем кешеләре икенче төркемнең берәр уенчысын (ул сызыкның бу ягына чыкканчы) - тотып калырга тырыша. Бу кешене тоту турында алдан ук килешенеп куела. Тотылган кеше икенче төркемгә баса. Аннан соң икенче як кешеләре беренче якның кешесен тотып калу турында киңәшәләр һәм урын алышалар. Уен бер генә төркем калганчы дәвам итә.

Балалар парлашып, аллы-артлы басып бер түгәрәккә тезелә¬ләр. Парларның алда торганнары җиргә утыра, арттагылары басып тора. Берәү парсыз кала. Ул бер парга килеп артта басып торганына эндәшә һәм ике арада мондый диалог булып ала:

— Атки-матки самодатки,

Алпавытың өйдәме?

— Юк.

— Әйдә киттек эзләргә!

— Әйдә!

Шуннан соң аны парсыз уенчы түгәрәк буенча куып китә. Ә ул, түгәрәкне әйләнеп чыгып, үзенең урынына басарга тырыша. Әгәр кууңы аны тотса, алар урыннарын алыштырып куышалар. Килеп баса алса, бу парның алда утырганы артка баса, артка басканы алга утыра. Шул рәвешчә уен дәвам итә.

Балалар аллы-артлы парлашып түгәрәкләнеп басалар. Бер парсыз кеше түгәрәкнең тышкы ягында кала. Ул бер парның артта торган кешесенә кагыла һәм алар икесе ике якка түгәрәк тирәли йөгереп китәләр. Ә парсыз калганы аларның урынында басып кала. Йөгерүчеләрнең беренче килеп җиткәне үз урынына баса, соңарганы исә, парсыз кала. Ул үз чиратында тагын да берәр парга килеп кагыла, уен шулай дәвам итә.

Уен җәй көне тышта, кышын киң залларда малайлар һәм кызлар арасында уйнала. Шобага яки санашу юлы белән берәүне көтүче итәләр, калган балалар түгәрәк булып бер-берсенең кулларына тотынышып торалар. Көтүче, түгәрәк тышыннан сагалап, түбәндәгечә җырлап йөри:

Саескандай чыйкаклап,
Мин йөримен өй саклап.
Каздай булып кыйгаклап.
Сиңа тиям, син әбәк!

Шулай дип берсенең аркасына суга да түгәрәк тирәли йөгереп китә. Сугылган бала урыныннан чыгып, аңа каршы яктан йөгерә. Алдан килеп җиткәне буш урынны ала, урынсыз калганы көтүче булып уен дәвам итә.

Бу да почмак алыш уены. Тик монда сүзләр әйтешүдә һәм уен барышында бераз аерма бар. Балалар, гадәттәгечә, өй яки бура эчендә дүрт почмакта дүртәү басып торалар. Бишенчесе уртада көтүче була. Бер почмактагы бала күрше почмактагысына карап, аның белән урын алмашырга теләвен белдереп: «Галан-галан гурнича», — ди. Икенчесе, күз кысып: «Китте ярык буенча», — дип җавап бирә һәм алар бураның стенасы буйлап йөгереп, тиз генә урын алышалар. Көтүче «галан, галан» дигәнне ишетү белән, кайсы почмаклар алышынуын алдан ук сагалап, алар йөгергәндә тиз генә берсенең почмагын алып калырга тырыша. Ала алса, шул почмакта уйный, урынсыз калганы көтүче була. Ләкин бу уенда көтүчегә почмак алу һәрвакытта да алай тиз генә насыйп булмый. Чөнки балалар һәр яктан да «галан-галан гурнича» дип кычкырып торалар. Ул бер якны алыйм дигәндә, икенче почмак бушый, һәрьяклап «китте ярык буенча» дип йөгерешеп торалар. Җитмәсә, хәйләкәррәк балалар бер якка караган булып «галан- галан гурнича» дип чакыралар да, үзләре, көтүче күргәнче, куллары белән астан икенче як күршеләренә ымлыйлар. Көтүче аны уңга йөгерә дип көткәндә, теге инде сул яктагы күршесе белән алышынып өлгерә. Шуның белән бу уен бик җанлы, бик кызыклы була.

Бу уен дүрт почмаклы җирдә — өйдә яки бурада уйнала. Өй эчендә өстәл, урындык кебек нәрсәләрнең булмавы яхшы. Уйнаучылар бишәү булалар. Балалар бүлмә уртасында кара-каршы басып, кулга-кул тотышып, түбәндәгечә көйләп әйләнәләр.

Алга барган ак булган,
Соңга калган так булган,
Йоклап калган юк булган,
Кем алдарак-йөгерек!..

Бу да почмак алыш уеннарының бер төре. Уенда биш бала катнаша. Уйнаучыларның берсе — «песи», калган дүртесе «тычкан» булып, дүрт почмакта урын алалар. Песи уртада кала. Тычканнар һәрвакыт урыннарын алмашып йөгереп торалар. Шул чагында песи аларның берсен тотарга тиеш. Шуңа күрә урыннарын алмашырга теләгән тычканнар бер-берсенә күз, яки кул белән ымлап, я булмаса йөткереп, урын алыштыру серен белдерәләр. Ә песи башын аска иеп, күзен йомган булып астан гына аларны күзәтеп тора.

Күбесенчә өйдә яки бура эчендә уйнала. Дүрт бала «әби»ләр булып почмакка басалар. Уртада калган бишенче — почмаксыз бала әбиләр янына килеп, аңардан «мунча» сорап чыга.

Уен кыш көне уйнала.

Берничә ир бала кар өеп тау ясыйлар. Тау өелеп беткәч, балалар бер-берсен этә-төртә тауга менәргә тырышалар. Тау башына беренче менгән бала «патша» була. Ул башкаларны тауга мендермәскә тырыша, менгәннәрен төртеп төшерә бара. Патшаның үзен таудан төшерә алган кеше «патша» була, уен шулай дәвам итә.

Балалар санамыш ярдәмендә чикерткә тотучы сайлап куялар. Ул сыңар аягында уртада басып тора. Калганнары да сыңар аякта аның тирәсенә тезеләләр. Чикерткә тотучы ничек тә булса тыраклап килеп аларның аягына басарга тырыша. Ә чикерткәләр бастырмаска тырышып читкә тайпылалар. Әгәр дә тотучы бе- рәрсенең аягына баса алса, чикерткә тотылган санала. Ул уеннан чыга. Иң соңгача аягына бастырмаган чикерткә җиңүче була.

Бу уен җәй көне тышта малайлар арасында уйнала. Малайлар шобага салып яки санашу юлы белән ике кеше сайлыйлар. Шобагада өскә чыкканы — «качучы», аста калганы «тотучы» була. Башкалары бер түгәрәк ясап, аларны уратып алалар һәм тотучының кулын буш кына итеп артка бәйләп качучыны тотарга кушалар. Түгәрәк эчендә тотучы качучыны куып җитеп, артка бәйләнгән куллары белән аны тотарга тиеш була.

Уйнаучылар шобага әйтеше белән ике төркемгә бүленәләр. Берсе — мышилар, икенчесе аучылар була. Мәйданда уйнаучыларның санына карап зур гына түгәрәк сызалар. Бу түгәрәк аучылар йорты була. Мышилар аучылардан төрле урыннарга яшеренәләр. Аучылар йортларыннан саклык белән генә мьппи- ларны эзләргә чыгалар. Эзләп йөргәндә аучыга мыши килеп сукса, аучы аны йортына үз аркасында күтәреп кайтырга тиеш. Бу мыши инде уен беткәнче йортта кала. Аучы суктырмыйча качып өлгерсә, мыши йортка үз аягы белән килә. Мышилар йортка җыйналып беткәч, уен бетә.

Уйнаучылар кулга-кул тотынып түгәрәк ясыйлар. Бер баланы—тычкан, икенчесен песи итеп билгелиләр. Тычкан песине куа башлый. Балалар тычканны песидән сакларга, түгәрәк эченә кертмәскә тиешләр, һәм киресенчә, тычкан песидән түгәрәк эченә качып котыла ала. Әгәр песи берәр хәйлә белән эчкә уза алса, тычканга түгәрәктән чыгып китәргә юл ачалар, ә песине тышкы якка чыгармаска тырышалар. Уен песи тычканны тотканчыга кадәр дәвам итә.