Айгыр тимрәве булса, чәршәмбе көнне айгыр кебек кешнәп, язу карасы сөртергә кирәк.

Арпа дисәң — арта, бодай дисәң — бетә.

Балага күз тимәсен дисәң, башта — уң, аннан сул аягын карарга кирәк, имеш.

Балага күз тимәсен өчен, аның башлыгы эченә миләш агачы яфрагы яки чыбыгы тегеп куялар.

Балага күз тимәсен өчен, маңгаена күмер белән сөртәсең яки артыш агачын кисеп, аны беләгенә тагасың.

Бизгәк авыруы белән авырган кешене бик каты куркытсаң, бизгәге кача, ди.

Бил авыртса, беренче күк күкрәгәндә җирдә ауныйлар.

Ашаган сыныгыңны калдырсаң, иптәшең ташлар.

Ашап утырган чәйгә икмәк кисәге төшсә, кунак килә.

Әгәр берәрсе ашый торган икмәк кисәген онытып икенчесенә үрелсә, «кемдер ашыгып килә» дип юрыйлар.

Бал белән авызланганның* теле татлы булыр, май белән авызланганның теле йомшак булыр.

Баш киемен мунчала итеп идән юарга ярамый — башың түбәнчелеккә төшәр.

Бирәчәк нәзереңне* үтәмәсәң, култык астыңа эт имчәге чыгар.

Арка тибрәнсә, хурлык булыр.

Ашаган вакытта киерелсәң, үсми каласың.

Ашаганда телең тешләсәң, кунак ачыгып килә, имеш.

Аягы йонлы — мал-туардан бәхетле булыр.

Әгәр иякнең уң ягы тартса, яхшылык күрер.

Баланың кул бармаклары аерылып торса, юмарт буласы.

Бәхетле буласы бала карындыгын* башына киеп туа, имеш.

Беләге миңле — уңган булыр.

Авылда янгын булса, йорттагы мәчене карарга кирәк: әгәр янгын йортка килмәс булса, мәче тыныч кына утырыр. Әгәр куркыныч килсә, мәче чыгып качар.

Ак таракан төшеп түргә таба барса, кунак килә.

Әгәр козгын җиргә төшеп, канат кагып, өч ягына карап коркылдаса, изгелеккә булыр.

Әгәр мәче ишек тупсасына утырып битен юса, кунак килә. Әгәр икенче урынга күчереп куйгач та битен юуны дәвам итсә, куна килә.

Балыкны тоткач санарга ярамый: бәрәкәте бетә.

Бәла-казага каршы әтәч тавык булып кычкыра.

Артыш агачыннан җен курка.

Давыл чәчәген* өзсәң, давыл чыга.

Каенны өй янына утыртсаң, кайгы була, имеш.

Киндерне суккан вакытта кытыршы калдырсаң, киявең шадра булыр.

Киткән кызга гөл бүләк итмиләр.

Абзар иясе яраткан атларының ялын үрә.

Ай яктысында ут яндырмый җеп эрләсәң, аны өй иясе чуалтып бетерә.

Атна кич тырнак кисмәскә — эт тырнагы чыга.

Аш-суның өстен ябарга кирәк — шайтаннар юына.

Әгәр Елкы елы* килсә, ул елны орыш-сугыш күп булыр.

Боз яуганда тәрәзә аша тимер ташласаң, боз явудан туктый.

Кеше һәрвакыт киләчәккә күз төбәп яши, алда үзен ниләр көтүе турында уйлана, шушы хакта төрле фаразлар кора. Халык иҗатындагы афористик жанрларның кайберләре нәкъ менә шундый максатка хезмәт итәләр. Алар арасында юраулар аеруча үзенчәлекле урын алып тора. Теге яки бу рәвешчә юрау өчен, башлыча халыкның бик борынгы ышанулары, хорафатлары нигез булып торганга күрә, жанрны тагын ышанулар дип атау да бар. Ләкин аңа артык киң гомумиләштерү хас. Шуңа күрә дә юраулар (ышанулар) яки юрау-ышану рәвешендәге кушма исем куллану жанрның асылына күбрәк туры килә шикелле.

Юрау-ышануларда ясала торган прогноз иҗтимагый тормыш хәлләренә, хуҗалык итүгә, гаилә- көнкүрешкә, кешенең тән тереклегенә һ. б. өлкәләргә җәелә. Прогноз ясау өчен җирлек булып, әйткәнебезчә, элеккеге гореф-гадәтләр, йола-ритуаллар хезмәт итә. Мәсәлән, «Көтү килгәндә алдан кызыл сыер килсә — көн кояшлы булыр, әгәр дә кара сыер килсә — көн болытлы булыр» дип юраганнар. Аның тамырлары бик еракка барып тоташкан. Әүвәлге заманнарда яңгыр теләгәндә, корбанга — кара сыер, аяз теләгәндә кызыл сыер чалганнар. Монда «охшаш охшашны тудыра» дигән гомеопатик тылсым принцибы кулланылган: кара сыер — кара болытны, кызыл сыер кызыл кояшны чакыра, дип уйлаганнар.

Айдыр әгәр.

Анамның имезгән сөте хәрам булсын.

Ант орсын.

Әби-бабаңа, ата-анаңа, җиде буын балаңа зыян салсам, кулым корысын.

Баскан җиремнән китәлмим.

Валлаһи газим.

Дөньядан сәгатьсез китим.

Авызың белән әйт, борының белән тарт.

Авызыңа таш тыгылсын.

Авызыңнан җил алсын, илтеп куеныңа салсын.

Актык көнең булгыры.

Алганың эчеңне тишеп чыксын.

Алдаганның анасы үлсен.

Алла каберен якын итмәсен.

Алла кашында тоткын булсын.

Алланың каты каһәре суккыры.

Авызыңа бал да май, артыңа колын тай.

Авызыңа баллы җау.

Авызыңа каз мае.

Авыр туфрагы җиңел булсын.

Авырлыгым шунда калсын.

Авырлыкка — җиңеллек.

Аз булса да, күп итеп ал.

Ай йөре дә сау йөре.

Халык афоризмнарының бер ишләре тормышта турыдан-туры магик вазифа башкара. Аларда сүзнең тылсым көче ярдәмендә табигатьтәге «ияләргә», төрле чирләргә, дус яки дошманга тәэсир итү, яхшылыкка каршы изгелек кылу, явыз затларның зыян-зарәтеннән котылу кебек максатлар алга сөрелә. Шундый жанрларның берсе — алкышлар, ягъни изге теләкләр. Алар кеше тормышында әһәмиятле вакыйгалар булганда, шатлык-куаныч килгәндә, уңышка ирешкәндә һәм башка шундый очракларда хуплау, теләктәшлек белдерү йөзеннән әйтеләләр. Әйтик, берәр кеше өстендә яңа кием күргәндә: «Җылы тәнеңдә тузсын!» — диләр. Берәр төрле эш башкаручылар яныннан: «Алла куәт бирсен!» — дип узалар. Юлга чыгучыларны: «Йөргән аягың савапка бетсен!» яки «Юлың ак сөттәй булсын!» кебек сүзләр белән озатып калалар.

Алкышларга капма-каршы булган каргышлар — дошман тарафка адресланган яман теләкләр. Алар шулай ук каршы якның каргышын үзенә кайтару өчен дә хезмәт итәләр. Әйтик, берәү икенче кешене: «Бәхетеңне йотсаң иде!» — дип каргый, тегесе «Каргышың казык башына!» — ди. Борынгы кешеләр, алда әйтелгәнчә, мондый теләкләрнең көченә, нәтиҗәсенә чын-чынлап ышанганнар. «Алкыш алган — аман*, каргыш алган — тәмам» кебек гыйбарәләр әнә шуны раслый.

Татар халык афоризмнары дигәндә фольклорның кечкенә күләмле жанрлары күздә тотыла. Аларга тирән һәм үткен фикерне җыйнак, сурәтле итеп әйтеп бирү хас. Шуңа күрә дә мондый әсәрләрне еш кына хикмәт энҗеләре, алтын бөртекләр, фикер җәүһәрләре кебек шигъри исемнәр белән атап йөртәләр.

Татар халкының афористик иҗаты үзенең жанрлар составы ягыннан шактый бай һәм күптөрле. Аларның безгә иң яхшы танышлары — мәкальләр һәм табышмаклар. Әмма болардан тыш әле тагын канатлы сүзләр, әйтемнәр, җор сүзләр, юраулар (ышанулар), сынамышлар, алкышлар, каргышлар, антлар, әзер җаваплар, үртәвечләр, тизәйткечләр дип йөртелә торганнары да бар.

Халык афоризмнары арасында әдәби-эстетик кыйммәте буенча да, сан ягыннан да төп урынны, һичшиксез, мәкальләр алып тора. Татар фольклоры җыентыкларында басылган һәм кулъязма фондларда тупланган мәкальләр саны, төрле вариантларын кушып исәпләгәндә, 50 мең чамасына җитә.

«Мәкаль» атамасы безгә гарәп теленнән кергән. Аның мәгънәсе «сөйләү», «әйтеп бирү», «урынлы әйтелгән сүз» дигәнгә туры килә. Җанр исеме буларак, бу сүз татар фольклористикасы тарихында беренче мәртәбә Мартиньян Ивановның «Татарская хрестоматия» дәреслегендә очрый (1842). XIX йөздә һәм XX гасыр башында басылып чыккан күп санлы фольклор җыентыкларында, дәреслекләрдә, сүзлекләрдә шулай ук гарәп сүзләреннән ясалган «мәсәл», «зарбе мәсәл», «әмсал», «тәмсил» кебек атамаларны да еш күрергә мөмкин. Аларның эчтәлеге «мисал итеп, үрнәк өчен сөйләү» дигәнгә кайтып кала.

Шулай итеп, бүгенге көндә җанрның фольклор фәнендә дә, халык телендә дә төп атамасы булып әверелгән «мәкаль» исеменең кулланылышка керүенә 160 елга якын вакыт үткән булып чыга. Ә элеккерәк заманнарда мәкальләр ничек аталганнар соң? Бу сорауга җавапны өлешчә борынгы кулъязма чыганаклардан табарга мөмкин. Мәхмүд Кашгариның «Диване лөгатет-төрк» сүзлегендә (1072–1074) мәкаль «сав» (сүз, хәбәр) дип йөртелә. Ул заманнарда җанрның «абышка сөзе» (картлар сүзе) дигән атамасы да булуы билгеле. Мәсәлән, атаклы шагыйрь Йосыф Баласагунлының «Котадгу белек», ягъни «Бәхетле булу белеме» поэмасында (1069– 1070) «Негү тер эшит бу абышка сөзи» (Нәрсә ди, ишет бу картлар сүзе) «Абышка сөзин тут, унутма» (Картлар сүзен тот, онытма) кебек юллар очрый.