Бер раджа күрше ил солтанына өч алтын сын бүләк итеп җибәргән. Сыннар бер-берсенә игезәкләр сыман охшаш булсалар да, бәяләре төрле, дип әйтергә кушкан. Шулай итеп солтанның зирәклеген сынап карамакчы икән бу.

Әлеге бүләкләрне алгач, солтан уйга калган. Күпме уйлап та башы җитмәгәч, сарайдагы бөтен вәзирләрен җыйган. Тик алар да бу сыннар арасында бернинди аерма таба алмаганнар.
Озакламый бу хәбәр бөтен илгә таралган, һәр өйдә, һәр урамда, һәр мәйданда кешеләр шул турыда гына сөйләшәләр икән. Бу хакта төрмәдә утыручы егет тә ишеткән. Шуннан ул: «Төрмәдән чыгарсалар, ул сыннарның чын бәясен әйтәм»,— дигән.

Кош аулаучы урман аланына ятьмә корып куйган. Очып төшкән һәр кош аягы белән шул ятьмәгә урала, ди. Урман аланы тиздән кошларның өзгәләнеп кычкырган авазы белән тулган.
«Бер кисәк иткә алданып, тозакка эләктек»,— дип каркылдашкан каргалар. «Каркылдап утырудан файда юк, ятьмәдән ничек котылу ягын уйларга кирәк»,— дигән сыерчыклар. Озак бәхәсләшкәннәр болар. «Әйдәгез, бөтенебез дә берьюлы канатларны җилпибез һәм ятьмә белән бергә очып китәбез»,— дигән шулчак бер читтә моңаеп утырган карт Күгәрчен.

Елга буенда өч байбикә, куллары белән су чәчрәтеп, мактанышып утыралар икән.

— Минем кулым шундый матур! — дип сүз башлаган беренче байбикә.

— Ә минеке матур да, мамык кебек йомшак та! — дигән икенче байбикә.

— Минем бармакларым зифа камыш сыман! — дип өстәгән өченче байбикә.

Бер авылда бик аңгыра брахман яшәгән. Үзе диндар икән. Авылдан авылга йөреп, теләнә-теләнә тамак туйдырган ул. Һәркем аңа бар булганыннан өлеш чыгарган: йә дөге, йә сөт, кайберәүләр хәтта сарык, сыер да биргән. Көннәрдән бер көнне брахман күрше авылга килгән дә, бер байның ишеген кагып, Аллага корбан итү өчен мөгезле мал сораган. Тегесе каршы килә алмаган, көтүеннән иң симез кәҗәсен алып биргән.

Борын-борын заманда бер ананың ялганчы улы булган. Анасы моңа көн дә:

— Улым, тукта инде шул ялганлавыңнан! Ялган сөйләү — бик зур гөнаһ бит ул,— ди икән.

Менә көннәрдән бер көнне улы анасына болай дигән:

— Әни җаным! Син миңа берәр тәмле нәрсә пешереп бир әле. Мин Ялганны туйганчы ашатам да урманда адаштырып калдырам.

Карурман уртасында яшәгән, ди, бик эшчән Үрмәкүч. Ләкин көне-төне эшләсә дә, аның башы бурычтан чыкмаган. Тора-бара урманда ул бурыч алмаган җәнлек-җанвар да калмаган.

Көннәрдән бер көнне урман җәнлекләре, җыелышып, Үрмәкүчне акылга утыртмакчы булганнар. Бу хәбәрне ишетеп, Үрмәкүч кара кайгыга баткан. Төн буе йокламый чыкканнан соң, урман халкына ул мондый хәбәр салган: «Җомга көн бөтен бурычларымны түлим. Рәхим итегез!»

Җомга көнне иртә таңнан, бурычын алырга дип, иң беренче Тавык йөгереп килеп җиткән. «Хәзер, сандыктан акча гына алып керәм. Бераз көтеп тор»,— дигән дә Үрмәкүч чоланга чыгып киткән. Ишек төбендә инде кыргый Мәче чират көтеп тора икән. «Сиңа бирәсе бурычым өйдә. Кереп ал»,— дигән аңа Үрмәкүч. Мәче өйгә керсә, өстәл янында Тавык кукраеп утыра, ди. Ул, уйлап-нитеп тормыйча, тиз генә Тавыкның муенын борып ташлаган.

Яшәгән, ди, бер урман кисүче. Аның өендә өйрәнчек малай яшәгән, ди. Бервакыт урманга баргач, болар җир астына төшә торган текә баскычка тап булганнар. «Бар әле, төшеп карап мен, берәр нәрсә тапсаң, яртысын сиңа бирәм»,— дигән хуҗа өйрәнчегенә.

Малай җир астында өч тау алтын күргән. Беренче тауны бөркет, икенчесен өч башлы аждаһа, өченчесен җен саклый, ди. Малай бөркетне куып җибәргән дә алтын алырга теләгән, тик салыр әйбере булмаган. Тирә-ягына караса, бер кечкенә тартма күргән. Аны кулына алу белән, давыл кубып, өйрәнчекне тау-таш арасына илтеп ташлаган.

Малай бик озак адашып йөргән. Шуннан соң ул, сал ясап, диңгез кичкән һәм бер шәһәргә барып чыккан. Ашыйсы килгәч, утын ярырга ялланган. Кичен караңгы бүлмәдә кесәсеннән теге тартманы тартып чыгарган. Тартма эчендә тугыз чәшкеле шәмдәл ята, ди. «Шәмнәрем булса, бүлмәм дә яктырыр»,— дип уйлаган өйрәнчек.

Сатин исемле бай бөтен тирә-юньдә үзен иң акыллы, иң хәйләкәр кешегә санап йөргән, ди. Көннәрдән бер көнне бу якларга ниндидер көтүче килгән дигән хәбәр таралган. Имеш, ул бөтен байларны алдап, төп башына утыртып йөри икән. Башка бер кеше дә аны алдый алмый, ди.

— Бүтәннәрне ничек алдыйдыр, белмим, әмма мине алдарлык кеше дөньяга килмәгән әле! — дип күкрәк каккан, бу хәбәрне ишеткәч мактанчык Сатин бай.

— Сатинны алдарлык кеше дөньяга килмәгән! — дип кабатлаганнар юртада бергә мәҗлес корып утыручы дуслары, Сатинның сүзләрен җөпләп.

Сатин бай канәгать кыяфәт белән сакалын сыйпап куйган һәм хезмәтчеләренә әлеге көтүчене табып китерергә боерган.

Бер ялкау малай җәйге челләдә елга ярында юкны бушка аударып утыра икән. Утыра торгач, су коенасы килә башлаган моның. Ләкин ул, чишенергә иренеп, ниятеннән кире кайткан.

Шулвакыт агач башындагы Чыпчык такмаклый-такмаклый чыркылдарга тотынган:

— Тирләп-пешеп беткәнсең ич. Су коенып алыр идең...

— Әйтүе генә ансат,— дип җавап биргән малай.— Әгәр суда бата башласам, кем коткарыр мине?

Яшәгән, ди, бер ярлы адәм. Үзе ярлы булса да, акылга бик бай икән бу. Иртәгә көннең нинди буласын да, сарыкларның ничә бәрән китерәсен дә алдан ук әйтеп биргән.

Шулай бер байның алтын-көмешен урлаганнар. Күпме эзләп тә каракны таба алмаганнар. Шаманнардан да, күрәзәчеләрдән дә сорашканнар, әмма файдасы тимәгән. Аптырагач, байга теге акыллы ярлыны алып килергә киңәш иткәннәр. Бай ярлыга гозерен әйкән.

— Каракны тапсам, миңа нәрсә бирәсең? — дигән аңа ярлы.

— Бер көтү ат бирәм!

— Ярый алайса, сиңа монгол ханы бүләк иткән әтәчне китерсеннәр.

Яшәгән, ди, абыйлы-энеле ике бертуган. Олысы бай, кечесе ярлы булган боларның. Шулай берчак абый кеше ярлы энесен чакырган да болай дигән:

— Тормышыңның бер дә рәте юк. Әйдә, миңа эшкә яллан син. Кояш чыкканнан алып кояш баеганга кадәр эшләсәң, бер капчык икмәк бирермен үзеңә.

— Ярый,— дип килешкән энесе һәм җиң сызганып эшкә дә тотынган.

Яшәгән, ди, бер король. Булган, ди, аның акыллы әкиятчесе. Король һәр кичне әкият тыңламаса, йокыга китә алмый икән.

Шулай бер кичне, гадәттәгечә, йоклар алдыннан король әкиятчесен чакырып китергән. Әкиятче, көне буе король балаларына мәзәкләр сөйли-сөйли, алҗып йокларга яткан икән.

— Король галиҗәнаплары,— дип, күзләрен уа-уа сүз башлаган ул,— вакыт бик соң инде. Әкият качмас, теләсәгез, иртәгә сөйләрмен.

Корольнең моңа ачуы чыккан. Ул, аяк тибеп, өр-яңа әкият сөйләргә әмер биргән.

Шулай бер агай, ишәген җитәкләп, әкрен генә базардан кайтып килә икән. Хәле беткәч, агач төбенә утырып, бераз черем итәргә уйлаган бу. Йоклап китәр алдыннан, ишәге качып китмәсен дип, тезгенен кулына ныклап урап тоткан. Юлдан узып баручы ике сукбай агайны кызык итмәкче булганнар: ишәкне шыпырт кына тугарганнар. Берсе, ишәккә атланып ары киткән, ә икенчесе башына йөгән кигән дә тезгенне тарткалый башлаган. Шулчак агай уянып киткән һәм куркуыннан:

— Нинди галәмәт бу? Кайда минем ишәгем? — дип кычкырып җибәргән.

— Курыкма, хуҗам, мин — синең ишәгең,— дип җавап биргән аңа теге сукбай.

— Юкны сөйләмә, син кеше бит, ишәк түгел!

Бөркет бервакыт Карчыга һәм Саесканны үзе белән ауга чакырган. Тегеләр, ризалашып, аның белән бергә барырга булганнар. Кояш баеганчы, өч йөзләп кыргый җәнлек һәм кош аулап өлгергәннәр болар.

— Ә хәзер табышны бүләргә кирәк,— дигән Бөркет Саесканга,— шушыларны өчебезгә тигезләп бүл.

— Юк, Бөркет, миннән булмый. Үзең бүл яисә Карчыгага куш,— дигән Саескан.

— Ярар соң,— дигән Карчыга, бар табышны төп-төгәл өч өемгә тигезләп бүлгән.

Хәлмәле авылы агайлары бервакыт ярминкәгә бармакчы булганнар, ди. Шактый юл үткәч, кичен алар бер авылда төн кунарга туктаганнар. Атларын тугарып, ашарларына салганнан соң, тәртәләрен барасы якка каратып, чаналарын юлга чыгарып куйганнар. Иртәгә эш тә кими, барасы юлны да бутамыйлар, янәсе...

Төнлә бу авылның бер кешесе, кызык өчен, чаналарны кирегә таба борып куйган.

Юлчылар, иртән торгач, атларын җиккәннәр дә кузгалып киткәннәр.

Баралар, баралар икән болар. Бара торгач, иң өлкән карт, аптырап, болай дигән:

— Карагыз әле, кичә моннан узган идек түгелме соң без?

Хәлмәле авылында яшәүче бер әби үзенең картына җылы юрган сырып бирергә булган. Чөнки бабай һаман җылыга туя алмый икән. Әби юрганны сыруын сырган, әмма ул бик кыска булган: бабай ябынып яткач, аяклары аннан тезләренә хәтле чыгып тора икән.

— Төне буе йоклый алмадым, аякларым боз кебек,— дип зарланган иртән бабай.

— Борчылма, картым, хәзер мин аны рәтләп бирәм,— дип юаткан бабайны әби.

Бик-бик борынгы заманда диңгез суы да елга суы сыман тозсыз булган икән. Ангалоны кырмыска тешләгән көннән башлап шулай тозлыга әйләнгән ул...

«Кем соң ул Ангало?» — диярсез инде сез. Ул галәмәт зур гәүдәле пәһлеван булган. Диңгезгә керсә, диңгез тубыктан, җиргә басса, таулар тез тиңентен генә икән аңа.

Шулай бервакыт кешеләрнең тозлары беткән, һәм алар, ярдәм сорап, Ангало янына килгәннәр.

— Бер чеметем тозыбыз калмады. Диңгез аръягында тозның исәбе-хисабы юк. Диңгез кичәргә ярдәм ит, Ангало! — дип ялварганнар кешеләр.

— Була ул! Әйдәгез минем арттан! — дигән пәһлеван, аларның хәленә кереп.

Чындырмы-юктырмы, белмим, яшәгән, ди, кайчандыр бер карт Әтәч. Ничәмә-ничә мәртәбә Төлке тырнагына эләгеп тә ниндидер могҗиза белән исән калган ул.

Шулай беркөнне, авыл читендә җим эзләп йөргәндә, моның каршысына тагын Төлке килеп чыккан. Йөгереп качып булмасын чамалагач, Әтәч канатларын җилпегән дә янәшәдәге тал ботагына менеп кунаклаган. Төлке шунда ук агач төбенә килеп чүгәләгән һәм аңа болай дип сүз каткан:

— Әй, Әтәчкәй, мине күргәч, нигә агачка очып кундың? Курыктыңмы әллә?

— Йөгереп барып кочаклар дигән идеңме?

Моннан күп еллар элек күкнең зәңгәр көймәсе астында, урман буендагы кечерәк кенә өйдә ир белән хатын яшәгән. Аларның малайлары булган.

Шулай беркөнне хатын улына болай дигән:

— Кара әле, улым, әтиеңә булыша башларга вакыт инде сиңа. Бүген безнең ашарыбызга бернәрсә дә юк. Диңгездән балык тотып кайтыр идең.

Малай ятьмә алган да диңгез буена киткән. Ятьмәсенә бик матур алтынсу кызыл-күгелж,ем балык эләккән. Шунда Балык моңа кайгылы күзләре белән караган да кеше тавышы белән сүз салган:

— Мине диңгеземә җибәрсәнә. Моның өчен сиңа тылсымлы кайчы бирермен. Ул кайчы белән нәрсә өлгесен генә киссәң дә, чын әйбергә әверелер.

Көннәрдән бер көнне Арыслан, Ишәк һәм Төлке ауга чыкканнар.

Аулары уңышлы булган боларның. Соңыннан алар бар табышларын бер өемгә өйгәннәр. Арыслан аны Ишәккә бүләргә кушкан.

Ишәк табышны төгәл өч кисәккә бүлгән һәм, мактау сүзе көтеп, башын игән.

Шулчак Арыслан Ишәк өстенә ташланган. Аны кисәкләргә өзгәләгән дә ашап бетергән.