Бер игенченең кечкенә улы була. Әтисе аны шундый ярата икән.

Улы дигәндә, җанын да бирер иде менә! Әти кеше иртә таңнан кара кичкә хәтле кырда эшли. Аз гына буш вакыты булдымы, нәни улы янына йөгерә.

Ниһаять, ул үсеп җитә. Ул хәзер инде һәр эштә әтисенә зур ярдәмче була.

Көннәрдән бер көнне карт игенче кырга эшкә барырга уйлый. Билгеле, үзе белән бергә сөекле улын да ала инде бу. Иңнәренә авыр китмәннәр салып, бик озак баралар болар. Бара торгач, карт арый башлый.

Аглаби дигән авылда бер аучы яшәгән, ди. Аучы белән балыкчының шапырынырга яратканы һәммә кешегә билгеле инде. Әмма Аглаби аучысы мактанчыкның да мактанчыгы икән.

Менә беркөнне ул, ауда йөреп, авылга кайткан да, гадәттәгечә, мактанырга тотынган:

— Дөньяда төрле хәлләр була, әмма әле мондыйны күргәнем юк иде! Шулай төпсез упкын читеннән барганда күрәм: каршымда галәмәт зур тырнаклы, коточкыч кыяфәтле ерткыч җанвар ята. Мондый тырнаклар белән теләсә кемне ботарлап ташларга була... Сез, мине куркып калгандыр, дип уйлыйсыздыр инде. Курыксам, Аглаби аучысы булам димени мин?!
Әкрен-әкрен генә бу куркыныч җанвар янына килдем дә, күз ачып йомганчы, тырнакларын чабып өздем!

Бар дөньясын онытып, куак башында сайрап утырган Сандугач янына сиздермичә генә Карга килеп кунган.

— Көне буе шулай әче тавыш белән сызгырып утыру ничек туйдырмый сине? — дип сүз каткан ул Сандугачка.

Бу дорфа сүзләрне ишеткән Сандугач сайравыннан туктап калган.

— Ни сөйлисен, син? — дип ярсып кычкырган ул.— Кешеләр сайра-вымны тыңлап туя алмый. Алар мине алтын читлектә генә асрыйлар, иң тәмле ризыклар белән сыйлыйлар. Ә син, җырлый белмәгән башың белән, миңа шундый бәя бирмәкче буласың.

Бар дөньясын онытып, куак башында сайрап утырган Сандугач янына сиздермичә генә Карга килеп кунган.

— Көне буе шулай әче тавыш белән сызгырып утыру ничек туйдырмый сине? — дип сүз каткан ул Сандугачка.

Бу дорфа сүзләрне ишеткән Сандугач сайравыннан туктап калган.

— Ни сөйлисен, син? — дип ярсып кычкырган ул.— Кешеләр сайра-вымны тыңлап туя алмый. Алар мине алтын читлектә генә асрыйлар, иң тәмле ризыклар белән сыйлыйлар. Ә син, җырлый белмәгән башың белән, миңа шундый бәя бирмәкче буласың.

Чындырмы-юктырмы, белмим, яшәгән, ди, бер карт, һәм булган, ди, аның бер улы. Шулай беркөнне карт иртән торып тышка чыкса, ишегалды түрендәге чокырдан галәмәт зур башлы Аждаһа ут чәчеп тора, ди. «Аждаһа булса да, моңа кадәр миңа зыяны тигәне юк. Тукта, дуслашыйм әле моның белән»,— дип уйлаган карт. Хатынының сыер савып бетергәнен көткән дә, бер табак сөт алып, Аждаһа алдына китереп куйган. Аждаһа сөтне эчеп бетергәч, рәхәтләнеп кикереп куйган. Шулчак аның авызыннан бер табак алтын чылтырап коелган. Карт, сөенә-сөенә, алтын тулы табакны күтәреп, өенә йөгергән.

Шулай берчак яңа туган Ай үзенә күлмәк тегәргә уйлаган. Тегүче, моны әйләндерә-әйләндерә, үлчәмен алган да эшкә тотынган.

Ай, берничә төн үткәч, тегүче янына әзер күлмәген алырга килгән. Киеп караса, күлмәк моңа бик бәләкәй, иңнәре дә тар, җиңнәре дә кыска икән.

— Берәр ялгышлык киткәндер, үлчәмне дөрес алмаганмындыр,— дигән тегүче һәм, яңадан үлчәм алып, күлмәк тегәргә утырган.

Килешенгән төнне Ай тагын күлмәген алырга килгән. Киеп караса, күлмәк бу юлы да аңа бәләкәй икән.

Корольнең бик тә чибәр бердәнбер кызы булган, ди. Әмма ул гаҗәеп ялкау икән: көннәр буе көзге каршында бөтерелүдән башканы белми, ди.

Менә кызны кияүгә бирер вакыт та җиткән. Король: «Кем дә кем өч ел эчендә кызымны эшкә өйрәтә, аны шуңа кияүгә бирәм»,— дип хәбәр салган. Көннәр үткән, айлар үткән, әмма король сараена кыз сорап килүче күренмәгән. Башка чарасы калмагач, король үзенең яраннарын кызына кияү эзләргә чыгарып җибәргән. Юлда боларга сигез үгез җигеп җир сөрүче егет очраган. Егеткә, тиз генә җыенып, король сараена барырга кушканнар. Нишләсен егет, курка-курка гына сарайга юл тоткан. Король аны хөрмәтләп каршы алган, эшнең нәрсәдә икәнен тәфсилләп аңлаткан. Егет кызны өч елда эшкә өйрәтергә вәгъдә биреп, үзе белән алып киткән. Шундый чибәр кызны ияртеп кайтуын күргәч, егетнең әнисе сөенеп бетә алмаган.

Балалар тауда чана шуалар икән. Ә тау итәгендә боларны Аю сагалап тора, ди. Таудан шуып төшкән һәр баланы капчыгына тутыра бара икән ул. Капчыгы тулгач, Аю аны җилкәсенә салган да урманга элдергән. Бераз баргач, йомшак кар өстенә утырган да изрәп йокыга киткән. Балалар капчыкның авызын чишеп чыкканнар да үз урыннарына таш тутырып куйганнар. Ә бер малай, хәйлә ачылмасын өчен, капчыкта калган.

Уянып киткәч, Аю сорый икән:

— Әй, исәннәрме сез анда?

— Исән, барыбыз да исән! — дип җавап биргән малай.

Бер яшь солдат сакта басып тора икән. Үзе сакта тора, ә үзе өзелеп-өзелеп әти-әнисен, туган ягын сагына, ди. «Туйдым бу шайтан тормышыннан, тизрәк өйгә кайтасы иде»,— дип, авыз эченнән мыгырданган ул. Шулчак моның каршында, ялт итеп, Шайтан пәйда булган.

— Шайтан тормышыннан туйсаң, мин сине коткара алам,— дигән ул.— Ә моның өчен син миңа үзеңнең җаныңны бирерсең.

Җаны бик кадерле булса да, әти-әнисен, туган ягын сагынудан түзәрлеге калмаган егет моңа риза булган. Солдат киемнәрен Шайтанга биргән дә, коштай очып, туган ягына кайтып киткән.

Яшәгән, ди, Ваня атлы малай. Көннәрдән бер көнне ул өйдә ялгызы гына калган. Кымшанырга да куркып, мич башында дер калтырап утыра икән бу. Шулчак янәшәсендә генә кемдер авыр итеп сулап куймасынмы!

Малай, моны йорт иясе дип уйлап, куркуыннан идәнгә сикереп төшкән. Сикереп төшүе булган, аяк астындагы кисәү агачы шап итеп маңгаена китереп бәргән. Тагын йорт иясе сукты, ахры, дип уйлаган Ваня. Аның бөтенләй коты очкан. Ул йөгереп барып ишекне ачкан да баскыч төбенә чыккан. Чыгуын чыккан, ләкин шуннан ары бер адым да китә алмаган. Чөнки ишек җибәрми икән моны. Шулчак Ваня бар көченә кычкыра башлаган:

— Ай, ай, ай! Йорт иясе җибәрми! Йорт иясе өйдән чыгармый!

Поп белән хезмәтче көннәрдән бер көнне урманга барырга булганнар. «Атакай, ашарга күбрәк алыйк. Юл ерак, адаша-нитә калсак, ачтан үләрбез»,— дигән хезмәтче. «Борчылма, адашмабыз»,— дип кырт кискән саран поп.

Шулай да хезмәтче бер бөтен ипи алып, аны чикмән итәге астына яшергән. Бара торгач, буран чыгып, болар юлдан язганнар. Хезмәтче итәк астыннан ипиен чыгарган да, печән белән төреп, качырып ашарга тотынган. Моны күргән поп аптырап калган. «Ни ашыйсын, син?» — дигән ул. «Печән...» — дигән тегесе. «Алайса, тәмлерәк җиреннән миңа да бераз печән бир әле...»

Шулай беркөнне җир сукалап йөргәндә, авыл агае басуда бик зур асылташ тапкан.

— Бу асылташ кемнеке икән? — дип сораган ул күршесеннән.

— Илдәге һәммә байлык та патшаныкы. Хәзер үк патшага илтеп бир син аны,— дигән күршесе.

Агай, асылташны алып, патша сараена юл тоткан. Сарай капкасы төбендә моның каршысына генерал килеп чыккан.

— Кая барасың? — дип җикергән ул агайга.

— Патша хәзрәтләре янына. Минем аңа бирәсе асылташым бар иде,— дип, юаш кына җавап кайтарган агай.

Арыслан, яр читенә басып, судагы Чуртан белән сөйләшеп тора икән. Кинәт яннарына бер кеше килеп чыккан. Аны күрүгә, Чуртан чупылдап суга чумган. Кеше киткәч, Арыслан Чуртаннан сорый икән:

— Нишләп кинәт кенә суга чумдың син?

— Кеше күрдем бит.

— Күрсәң, нәрсә булган?

— Кеше бик хәйләкәр!

— Шулаймы?! — дип гаҗәпләнгән Арыслан.— Алайса тотам да ашыйм мин аны!

Яшәгән, ди, бабай белән әби. Боларның бакчаларында бер бик зур кабак үскән. Бабай балта алган да кабакны урталай чаба башлаган. Чапкан-чапкан да балтасын кабак эченә төшереп җибәргән бу. Инде нишләргә? Балтаны үрелеп алырга буе җитми. «Әй, әбисе, бау бир, мин кабак эченә төшеп китәм». Кабак эче буйлап балтасын эзләп барганда, моның каршысына бер кеше очраган. «Әй, бабай,— дип эндәшкән теге кеше аңа,— син монда атлар күрмәдеңме?» Карт моңа бик нык гаҗәпләнгән. «Мин кабак эченә төштем, ә монда халык ат көтеп йөри. Менә сиңа галәмәт! Ничек чыгарга соң биредән?» — дип уйлаган ул.

Диңгез буйлап товар төягән кораб йөзеп бара икән. Кинәт кенә давыл чыгып, кораб, дулкыннарга бата-чума, көчкә-көчкә хәрәкәт итә башлаган. Тәүлек буе котыргач, диңгез тынычланган, һәм хәлдән тайган капитан, каютасына кереп, тирән йокыга талган.

Шулчак диңгездә алагаем зур Кит балыгы пәйда булган да телгә килеп болай дигән:

— Йә корабтагы бөтен малларыңны миңа бирәсең, йә хәзер үзеңне кабып йотам!

Авыл агае базарга үгез сатарга чыккан, ди. Берәү килеп, моннан бәясен белешкән дә, акчасын түләп, үгезне өенә илтергә кушкан.

Урам буйлап үгез җитәкләп барганда, агайның каршысына тагын бер сәүдәгәр очраган.

— Агай, үгезеңне сатасыңмы? — дип сүз каткан ул.

Кул сугып, бәясен килешкәч, сәүдәгәр акчасын биргән дә, үгезне кая илтергә икәнен әйтеп, юлын дәвам иткән.

— Син безгә бара тор, мин хәзер куып җитәрмен,— дигән ул.

Бәлагә тарыган бер агай бурычка акча эзләп йөри икән. Күпме йөреп тә акча бирүче булмагач, ул Шайтанга барырга карар кылган. Шайтан янына килгән дә болай дигән бу: «Шайтан дус, бурычка акча биреп тор әле!» «Нәрсәгә ул сиңа?» — дигән Шайтан. «Бәлагә тарыдым».— «Бурычыңны кайчан кайтарырсың?» — «Иртәгә». «Алайса ярый»,— дигән дә Шайтан аңа мең тәңкә акча санап биргән.

Кайчандыр Дөрес белән Ялган, Ут белән Су гел бергә яшәгәннәр, ди. Көннәрдән бер көнне болар, аудан алып кайткан табышларын тигезләп бүләргә тотынганнар. Әмма Ялганның ничек тә үзенә күбрәк өлеш чыгарасы килә икән. Ул Су янына килгән дә:

— Ут булмаса, аның өлеше безгә калыр, Утны сүндер,— дигән.

Су, Ялганга ышанып, Ут өстенә ташланган. Ут сүнгәч, Ялган Дөрескә болай дип сүз каткан:

— Дустыбыз Утны Су юкка чыгарды. Ә без шуның белән табышны бүлешергә тиешме? Әйдә, бөтен җәнлек-җанварларны тауга куып алып менәбез дә икебезгә генә бүләбез.

Корольнең бик тә акыллы бер министры булган. Нинди генә ният кылса да, аның белән киңәшә торган булган ул. Әмма бервакыт бу министр корольгә ялгыш киңәш биргән, ди.

— Син мине хәвефле эшкә өндәдең, моның өчен син җәза алырга тиеш,— дигән аңа король.— Әмма, моңа кадәр кылган игелекле гамәлләреңне искә алып, мин сиңа җәзадан котылу өчен бер мөмкинлек калдырам. Иртәгә кызыңны король сараена җибәр. Әмма шундый шарт куям: ул көндез дә, төнлә дә килмәсен, киемле дә, ялангач та булмасын, атка да атланмасын, җәяү дә йөрмәсен... Әгәр шуны эшли алса, сине кичерермен.

Көннәрдән бер көнне авыл агае, эшләп арыгач, үзенең бакчасында көзге табигатькә хозурланып тора икән. Бакча буйлап яшел еландай үрмәләгән сабакларда колач җитмәслек кабаклар өлгереп килә, ялгыз имәннең бармак башы хәтле чикләвекләренә дә алтын төсе кереп бара. Көз муллыгына сөенгән авыл агае, карт имән ышыгына утырып, фәлсәфи уйларга чума...

— Юк, бу дөнья һич кенә дә камил корылмаган,— ди ул, авыз эченнән пышылдап.— Дөньяны мин яратсам, бу мәһабәт имәннең чикләвекләрен менә шушы кабак зурлыгында, ә нәзек сабаклы кабакны чикләвек хәтле генә итәр идем. Ходай Тәгаләнең дә уйлап бетермәгән нәрсәләре була икән...