Көннәрдән бер көнне куяннар карт нарат төбенә җыелганнар да тормыш авырлыгыннан зарланыша башлаганнар. Карт куян боларны тыңлап-тыңлап торган да, алга чыгып, болай дигән:

— Кадерле туганнарым минем! Мескен куяннарга җирдә яшәү бик авыр. Куаклыкта берәр җәнлек кыштырдап куйса, куян дер-дер килә, агачтан яфрак өзелеп төшсә, куянның коты оча. Үзебез бөтен нәрсәдән куркабыз, ә безгә хәтта черкинең дә исе китми. Болай яшәү туйдырды, әйдәгез, диңгезгә барабыз да бөтенебез шунда батып үләбез. Иртәме- соңмы барыбер үләсе бит.

Берзаманны Аю баласы, киреләнеп, әти-әнисен санламый башлаган. «Мине бөтенесе «йөнтәс аю» дип үрти. Моннан ары мин аю булмыйм»,— дигән ул һәм, өеннән чыгып, урманга качып киткән. Бара торгач, тундрага килеп җиткән бу. Анда көннәр дә җылырак, кояш та яктырак, ә тирә-юнь чәчәкләр белән тулы, ди. Караса, бер Йомран чәчәкләр арасыннан башын күтәргән дә бик матур итеп сызгыра икән. «Минем шул йомран кебек буласым килә»,— дигән Аю баласы һәм арткы аякларына тураеп баскан да, алгы тәпиләрен корсагына кушырып, сызгырырга тотынган. Әмма аның сызгыруы үкерү булып чыккан. Моны ишеткән Йомран тиз генә өненә кереп качкан.

Тайгадагы агач башында бер соп-соры Песнәк яшәгән, ди. Моның күршесендә, агач төбендә, Тычкан оя корган. Тычкан, җәй буе арлы-бирле чабып, кышка ризык әзерләгән. Ә Песнәк, чырык-чырык килеп, агач башында очып йөргән.

Менә салкын кыш та җиткән. Тычкан җылы оясына кереп яткан. Ә Песнәк агач башында суыкта калган. Тычкан, оясыннан башын чыгарып, Песнәккә эндәшкән:

— Туңасыңмы, күрше?

— Әй-йе...— дип, томшыгын шакылдаткан Песнәк.— Ялгыз яшәү кыен икән. Тычкан дус, әйдә, бергә яшик. Башта синдә торырбыз, аннары — миндә.

Көннәрдән бер көнне Хартагай исемле аучы, атка атланып, урманга ауга чыгып киткән. Бара торгач, урман аланында ул кыргый тавыклар күргән. Билгеле, моңа бик сөенгән бу. Тиз генә ат кылыннан үреп, аланга ятьмә корган да, тавыкларны тотып, өенә алып кайткан. Тавыкларны суеп, кунак җыярга уйлаган Хартагай. Шулчак тавыклар күз яшьләре агызып елашырга тотынганнар.

— Хартагай, Хартагай! Зинһар өчен, харап итмә безне! Без сиңа бик күп итеп йомырка салырбыз, тамагың һәрчак тук булыр,— дигәннәр алар аучыга.

Булган, ди, бер саран карчык. Үлеп китәрмен дә, сыерым кешеләргә калыр дип курка икән бу. Шуңа күрә үләр алдыннан сыерын суеп ашарга ният иткән. Тик кайчан үләсеңне каян беләсең.

Карчык күрше-күләнгә кереп сораша башлаган. Бер шаяны тоткан да моңа болай дигән:

— Син, әби, тауга менеп кара. Тауның иң очына менеп бас та: «Яшәргәме әллә үләргәме?» — дип кычкыр. Шунда ук җавабын ишетерсең.

Карчык шулай иткән дә. Тау башына менеп, бар көченә:

— Яшәргәме әллә үләргәме? — дип кычкырган.

Прэкакай дигән авылда аучылар гаиләсе яшәгән. Аларның Вээн исемле кызлары булган. Шулай беркөнне Вээн диңгез ярында утыра икән. Кинәт ул ниндидер ят аваз ишеткән. Караса, аны Җен шу¬лай чакыра, ди.

— Сиңа ни кирәк? — дип сораган Вээн.

— Мин сине ашыйм,— дигән Җен.

Кыз исенә килергә дә өлгермәгән, бөтен җир дөм караңгылыкка чумган. Җен аны мәгарәгә кертеп ташлаган да мәгарә авызын зур таш белән каплап куйган. Ялгыз калган Вээн елап җибәргән.

Яшәгән, ди, бер карчык. Булган, ди, аның бердәнбер улы белән килене. Карчык бик нык картаеп, кеше кулына калгач, килен чыгымчылый башлаган. «Авыру карчык карап туйдым, минем белән торасың килсә, әниеңне үтер»,— дигән ул беркөнне иренә. Ире тегеләй иткән, болай иткән, ләкин барыбер хатыны сүзеннән чыга алмыйча, әнисен бау белән бәйләп, пычак кайрарга утырган. Ә хатыны күршеләргә кереп киткән. Әнисе моның уен сизеп алган. «Әй, улым, улым, бу яман эшең кешегә сизелер бит. Син пычак белән маташма, минем муенга бау гына ташла»,— дигән ул. «Чыннан да, дөрес сөйли бит бу»,— дип, малае лапастан бик юан бау алып кергән. «Әй, улым,— дигән тагын әнисе,— бу кадәр юан бау белән берни дә кыла алмассың. Бар, мин сине сабый чагыңда тирбәткән бишек бавын алып кил».

Яшәгән, ди, киң күңелле, ачык йөзле бер бабай. Үзе ярлы булса да, беркемгә сер бирмичә, зарланмыйча-офтанмыйча, гел уйнап-көлеп, тормыштан ямь табып яшәгән ул. Шуңа күрә дә Шайтан аны яратмаган.

Көннәрдән бер көнне шайтан бабайны акылга утыртмакчы булган. Үзе янына Җенне чакырып китергән дә болай дигән:

— Төн җитеп, караңгы төшкәч, бабайның өенә бар. Куркыт, газапла, теләсәң нәрсә эшлә, йөзеннән, нур, күңеленнән шатлык качсын. Яратмыйм мин якты йөзле, шат күңелле кешеләрне!

Корольнең бик тә яраткан аты булган, ди. Ничәмә-ничә яудан үзен исән-имин алып чыккан бу бахбаен ул затлы сарайда гына асраган, аны бары иң тәмле солы һәм печән белән генә сыйларга кушкан. «Кем дә кем миңа бу атымның авыруы хакында хәбәр китерә, шуның башы исән калмас!» — дип, ат караучысын да кисәтеп куйган.

Шулай беркөнне бу бахбай кинәт кенә авырып киткән. Ат караучы, корольнең моны белсә чыгырдан чыгачагын аңлап, кара кайгыга баткан. Ат сарае каршында хәсрәтләнеп утырганда, моның янына шамакай килеп чыккан. «Төсең качкан, нәрсә булды сиңа?» — дип сораган ул аннан. «Корольнең бу бахбайны ничек яратканын беләсең бит инде. Ә ул һич көтмәгәндә авырып китте. Инде хәзер миңа нишләргә? Бетте башым, бетте!» — дип аһ орган ат караучы.

Бер бай әфәнде, хезмәтчесе белән ярминкәдә йөргәндә, ат сатучылар янына килеп чыккан.

— Менә бу атын, миңа бик ошады, күпме хак сорыйсың? — дип сүз каткан ул сатучыга.

— Ат өчен бер тиен дә сорамыйм,— дигән агай.— Аның дагасына кагылган утыз ике кадак өчен түләсәгез, шул җитә.

— Ә бер кадагың күпме тора соң синең? — дигән бай әфәнде.

Шулай берчак кенәз үзенең хезмәтчесе белән урманда адашып калган. Йөри торгач, болар, арып-талып, карт имән ышыгына ял итәргә утырганнар. Шулчак хезмәтче имән куышында керпе күреп алган.

— Сора әле шул керпедән, безгә урманнан чыгу юлын күрсәтмәсме икән? — дип шаярып сүз каткан кенәз.

Хезмәтче, чынлап торып, имән куышына башын тыккан да:

— Әй, керпе дус, без адаштык, урманнан чыгу юлын күрсәтсәңче! — дигән.

— Күрсәтүен күрсәтермен, әмма бушка түгел,— дип җавап биргән аңа Керпе.

Борын-борын заманда яшәгән, ди, абыйлы-энеле ике авыл агае.

Олысы бай, кечесе ярлы булган боларның. Абыйсының бер баласы да юк, ә энесенең өе тулы бала-чага икән. Олы туганы дүрт сыер асраган, кечесенең бер малы да булмаган.
«Балалары бигрәк кызганыч, бер сыерыбызны аларга бирик»,— дигән абыйсының хатыны. «Мин үзем дә шулайрак уйлап тора идем»,— дип хуплаган аны ире.

Сыерлы булгач, энесенең балалары көн саен сөт эчә башлаганнар. Яз җитүгә, бу сөтлебикә нәкъ үзе төсле бер бозау алып кайткан. Ел саен шулай берәр бозау китерә торгач, өч елдан аларның абзарында дүрт сыер пәйда булган. Абыйсының хатыны инде болардан көнләшә башлаган. «Энекәшеңнең абзары тулы сыер, бар, үзебезнең сыерны кире алып кайт!» —дигән ул иренә.

Бер ананың Тоник һәм Гонзик исемле ике улы булган. Гонзик исемлесе үги малай икән. Шуңа күрә үги әнисе гел эш кушып кына тора, ди, моңа. Ә иркә Тоник бернәрсә эшләми, көне буе сырт кыздырып ята икән.

Шулай беркөнне ана Тоникны урманга утынга җибәрмәкче булган. «Юк, бармыйм, чирлим мин»,— дип кырт кискән малай. Үги ана Гонзикны чакырып китергән дә болай дип җикергән: «Бар, тиз бул, даруханәгә чап! Тоникка дару алып кайт!» Бик барасы килмәсә дә, Гонзик чыгып китәргә мәҗбүр булган. Менә Гонзик, мышный-мышный йөгереп, даруханәгә килеп җиткән. Бусаганы атлап керүгә, аяк астындагы дару шешәләренә абынып егылган. Пыяла шешәләр чәлпәрәмә килеп ватылган. Дару сатучы моның якасыннан эләктереп алган. Гонзик еламсырап гафу үтенергә, дару алырга килгәнен аңлатырга тотынган. «Бөтен шешәләремне ватып бетердең! — дигән дару сатучы һәм кулындагы чыбык белән Гонзикның сыртына берне сыпырып алган.— Менә сиңа дару! Менә сиңа дару!»

Күп еллар элек кеше барлык җәнлек-җанварларның хуҗасы булган. Ул үзенә ярдәмче итеп этләрне сайлавы турында карар чыгарган. Этләр моңа бик тә сөенгәннәр, мәчеләр исә көнләшүдән шартлый язганнар. Көннәрдән бер көнне мәчеләр, киңәшмә җыеп, этләрнең бу хокукын үзләренә алырга булганнар. Күп уйлап тормыйча, этләргә хокук бирелү турында язылган пергаментны урлап, келәттәге иске- москы әйберләр арасына яшереп куйганнар.

Елга буенда бер агай утын кисеп ята икән. Иртәдән бирле балта чаба-чаба аргач, учак ягып, ботка пешерергә уйлаган бу. Ерак түгел яр буендагы чатырында хәл җыеп ятучы чегән моның һәр хәрәкәтен күзәтеп тора, ди. Ботка исе чыккач, инде көне буе ризык капмаган чегәннең авызыннан сулар килгән. «Ничек кенә бу агайга сүз табып, тамакны ялгарга икән?» — дип баш вата, ди, чегән. Менә ул, елмаеп, учак янына килгән дә болай дип сүз башлаган:

— Исән-сау яшисеңме, агай?

— Ходайның биргәненә шөкер,— дигән тегесе.

— Нәрсә пешерәсең?

Дүрт сукыр кеше, сөйләшә-сөйләшә, юл буйлап бара икән. Боларның каршысына гаҗәеп зур фил очраган.

— Юл бирегез, фил килә! — дип кычкырган аларга кемдер.

— Ә фил нинди була ул? — дип сораган сукырларның берсе.— Аны тотып карарга ярыймы?

— Бераз туктап тор әле. Сукырларның филне күрәсе килә! — дип, юл кырындагы кешеләр фил өстендәге малайга кычкыра башлаганнар.

Шулай берчак Юлбарыс авырып киткән, ди. Бөтен җәнлек- җанварлар аның хәлен белергә килгән, алар арасында бары тик Төлке генә юк икән. Бүре, Төлкедән үч алырга теләп, бу турыда авыру Юлбарысның колагына пышылдаган. Усал урман патшасының моңа бик тә ачуы чыккан.

— Төлке күренү белән үк, миңа хәбәр бирегез! — дип җикергән ул.

Ниһаять, Төлке дә Юлбарысның хәлен белергә ният иткән. Билгеле, Бүренең үзе турында Юлбарыска ниләр пышылдаганын ишеткән инде ул.

— Моңа кадәр кайда йөрдең? — дип ырлаган Юлбарыс.

Карга шулай берзаман Тычкан аулап кайтып килә икән. Урман өстеннән очканда, Тычканны ялгыш ычкындырып җибәргән бу. Ә урманда төрледән-төрле могҗизалар ясый белүче кеше яши икән. Тычкан нәкъ шул кешенең аяк очына ук килеп төшкән. Кеше Тычканны үзенең өенә алып кайткан. Бергәләп бик дус кына яши башлаганнар болар. Тычканның тамагы тук, өсте бөтен булган.

Көннәрдән бер көнне Тычкан урманга чыгасы иткән. Чыгуы булган, каршында бик зур Мәче күреп, коты алынган. Тизрәк өйгә йөгереп кергән дә почмакка поскан.

— Нәрсә булды? Нигә болай дерелдисең? — дип сораган аннан кеше.

Мәче урманда адашып йөргәндә, моның каршысына Төлке килеп чыккан. «Туктале, бу хәйлә капчыгы белән сөйләшеп карыйм, берәр юньле киңәш бирмәс микән?» — дип уйлаган Мәче.
— Исәнме-саумы, Төлке туганым! Хәлләрең ничек? — дип, ерактан ук сәлам биргән ул Төлкегә.

Төлке моңа теләр-теләмәс, тәкәббер генә җавап кайтарган:

— Аллага шөкер! Күршедән акыл сорамыйбыз...

Бер сәүдәгәрнең саңгырау дусты булган. Сәүдәгәр авырып киткәч, саңгырау дусты моның хәлен белергә уйлаган. Үзе бара, үзе эченнән генә болай уйлый икән бу:

— Барып керүгә, иң элек хәлен белешәм: « Саулыгың ничек, сәхиб? » — дип сорыйм. Билгеле инде, ул: «Сырхавым бетеп бара»,— дияр. Аннары мин: «Аллага шөкер! Тамагыңа ни кабасың?» — дип сорармын. Ул: «Кыздырган борчак»,— дияр. Ә мин: «Чәйнәп аша, сихәте ныграк тияр»,— диярмен. Аннары: «Сине кайсы табиб дәвалый?» — дип сорармын. Ул: «Теге... Мирза атлы иң мәшһүр табиб»,— дияр. Ә мин: «Аллаһы Тәгалә аңа куәт бирсен!» — дип әйтермен.